Morgunblaðið - 08.12.2016, Blaðsíða 36

36 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 8. DESEMBER 2016
Skoðið úrvalið á
dimmalimmreykjavik.is
Laugavegi 53 | Sími 552 3737
Opið virka daga 10-18, laugard. 10-18 og sunnud. 13-18
DIMMALIMM
GlæNý sending frá Mayoral
Jakki kr. 8.895
Vesti kr. 4.595
Skyrtur m.slaufu
kr. 4.795
Einnig ný
sending af
náttfötum
frá Ítalíu
gefnum æviminningum Jóns að hann
saknaði kennslunnar en eygði tæki-
færi í biskupsembættinu til að efla
kirkjulegt líf þjóðarinnar á nýjum
grunni. Það hafði verið markmið hans
frá því hann sneri heim frá námi.
Jón var settur í biskupsembætti 18.
desember 1916 og vígður 22. apríl ár-
ið eftir.
„Jón Helgason er í mínum augum
einn merkasti umbótamaður þjóð-
kirkjunnar á tuttugustu öld,“ segir
dr. Gunnar Kristjánsson, fyrrverandi
sóknarprestur á Reynivöllum í Kjós
og prófastur í Kjalarnessprófasts-
dæmi. „Þegar hann kom heim eftir
námsdvöl í Þýskalandi 1894 – hafði
hann einnig lokið guðfræðiprófi frá
Hafnarháskóla – rann honum til rifja
dapurlegt ástand kirkjumála, ekki
síst í höfuðborginni. Flest virtist
staðnað, útbrunnið og bundið í viðjar
hefða og viðhorfa sem áttu lítið erindi
lengur,“ bætir Gunnar við.
Jón bauð sig fram sem prédikari í
síðdegisguðsþjónustum í Dómkirkj-
unni og sá um þær í sjálfboðavinnu
annan hvern sunnudag í tæplega
hálfan annan áratug, auk þess sem
hann kynnti frjálslyndu guðfræðina í
tímaritum sem hann gaf út. Prédik-
anir hins unga guðfræðings vöktu
fljótt athygli svo að kirkjan var þétt-
setin hvern sunnudag. Aðalstarf hans
var hins vegar kennsla við Presta-
skólann. Síðar varð hann for-
stöðumaður skólans og forseti guð-
fræðideildar Háskóla Íslands frá
stofnun hans 1911.
Aðhylltist frjálslynda guðfræði
Gunnar segir að Jón hafi verið öfl-
ugur guðfræðingur og eindreginn
fulltrúi þeirrar guðfræði sem var þá
ríkjandi í Þýskalandi og í vaxandi
mæli á Norðurlöndum, líberalismans,
eða frjálslyndu guðfræðinnar. Fyr-
irrennari hans á biskupsstóli, Þór-
hallur Bjarnarson, og fáeinir prestar
voru á sömu línu; þar ber helst að
nefna frumkvöðlana á undan honum,
þá séra Matthías Jochumsson og séra
Pál Sigurðsson í Gaulverjabæ.
Gunnar skýrir frjálslyndu guðfræð-
ina þannig að ekki sé lögð áhersla á
kenningar kirkjunnar eða fornar játn-
ingar – hvort tveggja hljóti að vera
börn síns tíma – heldur á frásagnir
Nýja testamentsins um Jesú, þar sé
þann kjarna trúarinnar að finna sem
hver tími vinni úr út frá eigin reynslu
og aðstæðum. „Reynsla mannsins
verður ein mikilvægasta forsenda trú-
arinnar og jafnframt hinn endanlegi
mælikvarði á gildi hennar. Sömuleiðis
var áherslan þung á samspil trúar og
siðfræði. Í Helgisiðabók kirkjunnar
sem kom út 1910 og aftur 1934 gætir
áhrifa Jóns Helgasonar og annarra
líberalista eindregið í einföldum helgi-
siðum. Það breyttist með Handbók
kirkjunnar 1981.“ Gunnar bætir því
við að einn helsti hvatinn að þessari
frjálslyndu kirkjustefnu hafi komið
frá biblíufræðunum, meðal annars
rannsóknum á ævafornum handritum
Biblíunnar; fornleifarannsóknir í
Austurlöndum nær hafi haft veruleg
áhrif við að ljúka upp sögusviði hinna
fornu tíma. Nýjar spurningar vökn-
uðu og kölluðu á ný svör, gróska var
mikil í heimi guðfræðinnar.
Í biskupstíð Jóns Helgasonar varð
frjálslynda guðfræðin smám saman
ríkjandi í íslensku þjóðkirkjunni. Eft-
irmenn hans á biskupsstóli fylgdu for-
dæmi hans. Breytingar urðu upp úr
miðri tuttugustu öld, einkum með
kjöri Sigurbjörns Einarssonar til
biskups 1959, að sögn Gunnars. „Þótt
íhaldssöm guðfræði og kirkjustefna
hafi mótað íslensku þjóðkirkjuna um
áratugaskeið er ljóst að breytingin í
átt til frjálslyndari kirkju er í fullum
gangi, m.a. vegna þess að margir
prestar hafa sótt sér framhalds-
menntun erlendis og öðlast þar jafn-
vel reynslu í starfi sem nýtist þegar
heim er komið.“ Gunnar segir að Jón
Helgason hafi verið öflugur stjórn-
andi kirkjunnar á sinni biskupstíð.
Um hann léku stundum sterkir
stormar, eins og aðra biskupa fyrr og
síðar, en hann stóð þá vel af sér og því
var hann virtur og farsæll biskup.
Biskupinn góði?
Eggert man vel dánardag Jóns
biskups. Þá gekk yfirkennarinn á
milli skólastofanna í Miðbæjarskól-
anum til að tilkynna andlát biskupsins
fyrrverandi. Í bekk með Eggert voru
tveir strákar sem höfðu fengið yf-
irhalningu hjá Jóni þegar þeir voru að
kasta snjóboltum í rúðurnar á húsi
hans. Eftir að tilkynnt hafði verið um
andlát hans sögðu þeir samt: Er það
biskupinn góði?
Morgunblaðið lauk frétt um andlát
Jóns biskups með þeim orðum að hér
endaði langur og merkilegur lífsferill
„og er sem Reykjavík hafi mist líf-
rænt samband við fortíð sína við frá-
fall þessa merka Reykvíkings“..
Umbótamaður í þjóðkirkjunni
 150 ár eru liðin frá fæðingu Jóns biskups Helgasonar og 100 ár frá því hann tók við embætti sínu
 Eindreginn fulltrúi frjálslyndrar guðfræði  Sagður skemmtilegur og jafnframt alþýðlegur
Vísiterað Jón biskup Helgason og kona hans, Martha Marie Licht (í söðli), ásamt föruneyti, leggja af stað frá Mel-
stað í Miðfirði í næsta áfanga í vísitasíuferðinni. Páll sonur þeirra er annar frá vinstri. Biskup fór á hestum um land.
Biskup Jón Helgason skömmu eftir
að hann lét af embætti biskups.
Rauða húsið Tjarnargata 26 var heimili Jóns Helgasonar og jafnframt biskupsskrifstofa. Fjær er hús systur hans,
Álfheiðar Helgadóttur Briem, að Tjarnargötu 24. Jón málaði myndina og merkti hana árinu 1909.
Ævi og starf
» Jón Helgason var fæddur að
Görðum á Álftanesi 21. júní
1866. Fluttist tveggja ára með
foreldrum sínum til Reykjavík-
ur og bjó þar alla ævi að und-
anskildum námsárum erlendis.
Hann lést 19. mars 1942.
» Foreldrar hans voru Helgi
Hálfdánarson, prestur og síðar
lektor Prestaskólans, og kona
hans, Þórhildur Tómasdóttir
Sæmundssonar Fjölnismanns.
» Hann nam guðfræði í Dan-
mörku og kom alkominn heim
á árinu 1894 til að kenna við
Prestaskólann, síðar guð-
fræðideild Háskóla Íslands, þar
sem hann var jafnframt rektor
um eins árs skeið. Biskup Ís-
lands var hann frá 1916 til loka
árs 1938.
» Jón kvæntist danskri prest-
dóttur, Mörthu Marie Licht, í
Kaupmannahöfn. Þau eignðust
fimm börn: Annanía Augusta,
dómritari í Reykjavík; Hálfdan,
prófastur á Mosfelli, Þórhildur,
hjúkrunarkona í Reykjavík; Ce-
cilía Camilla, biskupsritari og
kennari í Reykjavík, síðar hús-
freyja í Lindarhvoli í Borg-
arfirði; Páll Jakob, raftækni-
fræðingur í Hafnarfirði.
SVIÐSLJÓS
Helgi Bjarnason
helgi@mbl.is
„Ömmubróðir var skemmtilegur og
jafnframt alþýðlegur maður. Hann
var einstaklega barngóður og þess
naut ég,“ segir Eggert Ásgeirsson,
fyrrverandi skrifstofustjóri, þegar
hann rifjar upp samskiptin við Jón
biskup Helgason, sem var bróðir Álf-
heiðar Helgadóttur Briem, ömmu
Eggerts. Systkinin bjuggu hlið við
hlið í Tjarnargötunni og þar ólst Egg-
ert upp að hluta til í húsi ömmu sinn-
ar.
Þess er minnst á þessu ári að 150 ár
eru liðin frá fæðingu Jóns og 100 ár
frá því hann tók við embætti biskups
Íslands. Málstofa var í Neskirkju um
ævi og starf Jóns og sýning á nokkr-
um málverka hans og teikningum í
safnaðarheimilinu.
Þótt kennsla í Prestaskólanum og
guðfræðideild Háskóla Íslands,
kirkjustjórn í biskupsembættinu í
rúma tvo áratugi og tilheyrandi
fræðastörf séu ævistarf Jóns Helga-
sonar átti hann fleiri hliðar. Hann var
listmálari og teiknari í frístundum,
eins og Reykjavíkurmyndir hans og
kirkjuteikningar bera vitni um, og
síðustu árin var hann afkastamikill
rithöfundur þar sem saga Reykjavík-
ur var sérstakt áhugamál.
Hrókur alls fagnaðar
„Við vorum eins og ein fjölskylda.
Jón kom á hverjum degi, klukkan 11, í
kaffi til ömmu og ég var daglegur
gestur í húsi hans. Sat oft inni á skrif-
stofu hans. Ömmubróðir fór oft í
gönguferðir með Jóhannesi Jó-
hannessyni bæjarfógeta og þeir
leiddu mig á milli sín niður á höfn að
skoða kolakranann eða annað,“ segir
Eggert um kynni sín af biskupnum.
Fjölskyldan kom alltaf saman á
gamlárskvöld hjá ömmu Eggerts.
Hann segir að það hafi verið
skemmtilegar samkomur og Jón þá
hrókur alls fagnaðar. „Ég drakk í mig
allt sem þessi mikli fjörmaður sagði
og gerði. Ein áramótin á ég að hafa
sagt: Ömmubróðir syngur svo fallega,
alltaf á undan eða eftir.“
Eygði tækifæri til breytinga
Þótt Jón Helgason hefði aldrei
starfað sem sóknarprestur heldur
nánast eingöngu fengist við kennslu í
guðfræði var hann næsta sjálfkjörinn
þegar finna þurfti nýjan biskup eftir
lát Þórhalls Bjarnarsonar síðla árs
1916, án þess að hann hefði sóst eftir
því sjálfur. Þetta var fyrir tíma bisk-
upskosninga; kirkjumálaráðherra
skipaði í embættið. Fram kemur í óút-
 SJÁ SÍÐU 38