Morgunblaðið - 08.12.2016, Síða 94

94 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 8. DESEMBER 2016
Saga Alþýðuflokksins í 100 ár,sem nefnist Úr fjötrum, eft-ir Guðjón Friðriksson,sagnfræðing er sennilega
viðamesta verk, sem komið hefur út
til þessa um stjórnmálabaráttu 20.
aldarinnar á Íslandi. Hún hefst að
vísu á árinu 1916 eða þar um bil,
þannig að fyrsti áratugurinn kemur
ekki við sögu, og lýkur á okkar tím-
um, í byrjun
21. aldar, en
betri yfirsýn
yfir pólitíkina
á 20. öld er
varla hægt að
fá á einum
stað, þótt að
sjálfsögðu hafi
komið út fjöl-
margar bækur
um einstaka
þætti í sögu þessara tíma eða um þá
einstaklinga, sem við sögu hafa kom-
ið.
Sagan er skrifuð frá sjónarhóli Al-
þýðuflokksins og fjallar um þjóð-
málabaráttu þess fólks, sem þar
skipaði sér í sveit. Það þýðir að sumu
gefur höfundur meira vægi en ég
hefði gert frá mínum sjónarhóli séð
og öðru minna. Sem dæmi um hið
síðarnefnda má nefna að mér finnst
atburðarásin á vinnumarkaðnum í
nóvember og desember 1963 hafa
markað ákveðin þáttaskil, sem
leiddu til júnísamkomulagsins 1964
og samninganna, sem gerðir voru
sumarið 1965 um byggingu 1250
íbúða í Breiðholti fyrir láglaunafólk,
sem aftur leiddu til þess að Viðreisn-
arstjórnin undir forystu Bjarna heit-
ins Benediktssonar náði miklu betri
tengslum við verkalýðsforystuna en
ella. Það hafði svo úrslitaþýðingu,
þegar tekizt var á við djúpa efna-
hagslega kreppu á árunum 1967-
1969.
Mitt mat á þessu kann hins vegar
að helgast af því að á þeim árum
starfaði ég við stjórnmálaskrif á
Morgunblaðinu og hafði seturétt á
þingflokksfundum Sjálfstæðis-
flokksins á þeim árum og upplifði þá
atburði alla af þeim sökum kannski
sterkar en þeir sem utan við stóðu.
Alþýðuflokkurinn hafði alla tíð
mun meiri áhrif á þróun íslenzks
samfélags á síðustu öld en stærð
hans eða fylgi gaf tilefni til. Það hef-
ur væntanlega verið vegna þess að
hann var framan af að berjast fyrir
„réttum“ hugmyndum, umbótum,
sem hinn almenni borgari fann að
áttu rétt á sér.
Á fyrstu áratugum 20. aldar var
djúpstæð stéttaskipting ríkjandi í
okkar fámenna samfélagi. Hér var
fámennur hópur betri borgara, sem
réð ríkjum og svo fátæka fólkið. Al-
þýðuflokkurinn varð málsvari fá-
tæka fólksins og það voru nokkrir
ungir hugsjónamenn, sem komu
þeirri baráttu af stað. Barátta þeirra
átti mikinn þátt í því að þegar komið
var fram á Viðreisnarárin á síðari
helming aldarinnar var orðinn til
viðunandi jöfnuður á Íslandi, þótt
hann ætti svo eftir að fara gersam-
lega úr skorðum undir lok ald-
arinnar.
Hinir ungu hugsjónamenn, Ólafur
Friðriksson, Jónas Jónsson frá
Hriflu og Ottó J. Þorláksson, svo
nokkrir frumherjar séu nefndir,
njóta líklega ekki enn sannmælis í
samtímasögu okkar. Við erum enn –
alla vega mín kynslóð – undir áhrif-
um þess hvernig „yfirstétt“ fyrri
tíma mat þessa menn. En hvers
vegna skyldum við ekki meta þá að
verðleikum? Erum við ekki flest öll
afkomendur fátæks fólks til sjávar
og sveita? Og er ekki tímabært að
við tökum upp hanzkann fyrir það
fólk, sem barðist fyrir betri kjörum
afa og ömmu?
Um hina pólitísku hlið þeirrar
baráttu má lesa í bók Guðjóns Frið-
rikssonar. Um líf þess fólks sem sú
barátta snerist um má lesa t.d. í Fá-
tæku fólki Tryggva Emilssonar,
verkamanns, og í Himnaríki og hel-
víti Jóns Kalmans Stefánssonar rit-
höfundar.
Forysta Alþýðuflokksins um
vökulögin og almannatryggingar
verður ekki dregin í efa og þar er að
finna hans mestu afrek. Sú barátta
tók nokkra áratugi. En hvernig
stendur á því að sá flokkur sem
barðist fyrir svo merkum umbótum
hlaut ekki meiri stuðning kjósenda
en raun varð á?
Þeirri spurningu verður ekki
svarað í stuttum ritdómi en eina til-
gátu langar mig til að setja fram.
Í bók Guðjóns segir:
„Í desember 1915 tóku að birtast í
Dagsbrún greinar þar sem boðuð
var ný alþýðupólitík á grundvelli
innanlandsmála. Lítið var gefið fyrir
staglið um sjálfstæðisbaráttuna…“
Og ennfremur nokkru síðar:
„Í fyrsta lið stefnuskrárinnar
stendur að Alþýðuflokkurinn sé
mótfallinn því að byrjað verði fyrst
um sinn á samningstilraunum um
samband Íslands og Danmerkur…
Þarna var lagt til að sjálfstæðisbar-
áttan, sem allt hafði snúizt um til
þessa yrði lögð til hliðar og menn
sneru sér að öðrum þarfari verk-
efnum.“
Þegar nær dregur lýðveldis-
stofnun rekur Guðjón svo rækilega
efasemdir jafnaðarmanna um stofn-
un lýðveldis á þeim tíma, sem það
var gert. Á sama tíma eru tveir
flokkar samstiga í þeirri baráttu,
Sjálfstæðisflokkur og Sameining-
arflokkur alþýðu – Sósíalistaflokkur.
Hinum síðarnefnda var að mínu mati
og minna pólitísku samherja stjórn-
að frá Moskvu en hann tók upp þjóð-
ernislega afstöðu undir forystu Ein-
ars Olgeirssonar. Afstaða
jafnaðarmanna einkenndist frá upp-
hafi af alþjóðahyggju þeirra og skoð-
anabræðra þeirra.
Er þarna að finna grundvall-
arástæðuna fyrir því að Alþýðu-
flokkurinn náði aldrei því fylgi, sem
fyrirfram hefði mátt ætla? Að hann
hafi einfaldlega ekki verið í takt við
þá sterku þjóðerniskennd, sem mót-
að hefur íslenzka þjóðarsál?
Arftaki Alþýðuflokksins, Samfylk-
ingin, vill gera Ísland að 330 þúsund
manna hreppi í 500 milljóna manna
evrópsku stórríki. Er þar komið
sama lífsviðhorf og hjá jafnaðar-
mönnum hundrað árum áður og
skýring á hruni Samfylkingarinnar á
okkar dögum?
Annað mál í sögu Alþýðuflokks-
ins, sem mér finnst Guðjón Frið-
riksson gefa minna vægi en tilefni er
til er þátttaka Alþýðuflokksins árið
1990, þegar flokkurinn átti aðild að
ríkisstjórn Steingríms Hermanns-
sonar, í að gefa framsal veiðiheim-
ilda frjálst án þess að auðlindagjald
yrði tekið upp. Með þeirri ákvörðun
urðu til fyrstu milljarðamæringarnir
á Íslandi og sá gífurlegi efnamunur
sem síðan hefur orðið til í þessu
landi.
Guðjón segir:
„Alþýðuflokkurinn var að mestu
einn um þá skoðun að þjóðin ætti
rétt á gjaldi fyrir úthlutun veiði-
kvóta í hinni sameiginlegu auðlind.“
Þetta er athygliverð staðhæfing.
Svo vill til að Morgunblaðið barðist í
heilan áratug fyrir því að veiðileyfa-
gjald yrði tekið upp. Vegna þeirrar
baráttu voru ritstjórar blaðsins kall-
aðir „sósíalistar“ á fundum LÍÚ og á
vettvangi Sjálfstæðisflokksins. Nið-
urstaðan af þeirri baráttu varð sú, að
auðlindagjald var tekið upp sem
grundvallarstefna Sjálfstæðisflokks-
ins um síðustu aldamót og sett í lög
að frumkvæð þess flokks. Deilur um
upphæð þess eru svo annað mál.
Í bók Guðjóns er að finna stór-
merkar upplýsingar um átökin inn-
an Alþýðuflokksins, sem segja má að
hafi staðið með litlum hléum í ald-
arfjórðung frá því fyrir 1930 og fram
undir 1960. Hannibal Valdimarsson
var kjörinn formaður Alþýðuflokks-
ins á flokksþingi 1952, þegar hann
felldi Stefán Jóhann Stefánsson úr
sessi. Þá tóku við heiftarleg átök,
þar sem Stefán Jóhann reyndi að
nota persónuleg tengsl sín við for-
ystumenn annarra flokka jafn-
aðarmanna á Norðurlöndum til þess
að koma í veg fyrir að Alþýðuflokk-
urinn og Alþýðublaðið, sem bersýni-
lega hafa notið verulegs fjárstuðn-
ings frá bræðraflokkunum á
Norðurlöndum, fengju slíkan stuðn-
ing áfram. Þetta er staðfest með til-
vitnunum í bréf sem ganga á milli
þessara aðila.
Það var því ekki bara Sósíalista-
flokkurinn sem fékk fjárstuðning frá
útlöndum heldur líka Alþýðuflokk-
urinn. Hvað yrði sagt ef fallinn for-
maður í flokki reyndi að fá erlenda
aðila til að blanda sér í slík deilumál
innan stjórnmálaflokks á Íslandi nú?
Alþýðuflokkurinn hefur átt marga
merka leiðtoga. Hlutur þeirra kem-
ur vel fram í sögu Guðjóns, bæði
styrkleikar þeirra og veikleikar.
Sjálfum hefur mér lengi þótt Héðinn
Valdimarsson einna forvitnilegastur.
Hvernig gat einn og sami maður
verið olíukóngur og formaður
Verkamannafélagsins Dagsbrúnar?
Ævisögu hans þarf að skrifa.
Er sögu Alþýðuflokksins í okkar
samfélagi endanlega lokið? Jafn-
aðarmenn bæði hér og í nálægum
löndum eiga í tilvistarkreppu. Það er
eins og þeir hafi misst tengslin við
rætur sínar. Þeir og verkalýðshreyf-
ingin eiga mikinn þátt í því að nú býr
þorri fólks við viðunandi lífskjör. En
staðreynd er að enn búa fjölmennir
þjóðfélagshópar við kröpp kjör. Það
er enn til fátækt fólk á Íslandi. Það
er enn fólk á tíræðisaldri, sem býr
eitt heima hjá sér vegna þess að það
er skortur á hjúkrunarheimilum.
Það þarf enn að berjast fyrir umbót-
um á íslenzku samfélagi. En nú er
eitthvað lítið um „ástríðupólitíkusa“
meðal jafnaðarmanna. Hvað veldur?
Guðjón Friðriksson hefur unnið
þrekvirki með þessari bók. Hún er
vel skrifuð og efni hennar skipulega
fram sett. Að baki henni er gífurleg
heimildarvinna og með textanum
fylgja myndir, sem fæstar hafa sést
nokkru sinni áður. Svo margir ein-
staklingar koma við þessa sögu, að
stórir hópar afkomenda geta fundið í
þessari bók upplýsingar um for-
eldra, afa og ömmur, langafa og
langömmur, sem þeir hafa ekki haft
hugmynd um að væru til.
Alþýðuflokkur í 100 ár: Eitt viðamesta verkið
um stjórnmálabaráttuna á Íslandi á 20. öld
Morgunblaðið/Ómar
Höfundurinn „Guðjón Friðriksson hefur unnið þrekvirki með þessari bók. Hún er vel skrifuð og efni hennar skipu-
lega fram sett. Að baki henni er gífurleg heimildarvinna,“ segri rýnir um bók Guðjóns Friðrikssonar.
Sagnfræði
Úr fjötrum – Saga Alþýðuflokksins
Eftir Guðjón Friðriksson.
Forlagíð 2016. Innbundin, 575 bls.
STYRMIR
GUNNARSSON
BÆKUR
Enn er bætt um betur með nýju
ReSound heyrnartækjunum
sem gefa eðlilega og
áreynslulausa heyrn.
Taktu þátt í framþróuninni og
prófaðu þessa hágæða tækni.
Aldrei
hefur verið
auðveldara
að heyra
GOLDEN
LOBE
AWARDS
2014
ASSOCIATION OF
INDEPENDENT
HEARING HEALTHCARE
PROFESSIONALS
Most Innovative
Concept 2014
presented to:
Resound - LiNX
made for iPhone
Hlíðasmára 11 · 201 Kópavogur · Sími 534 9600 · heyrn.is