Dagblaðið Vísir - DV - 26.02.2016, Blaðsíða 18

Helgarblað 26.–29. febrúar 201618 Umræða
Einar Kárason rithöfundur skrifar
Þér að segja
Fyrri heimsstyrjöldin
F
yrir svona þremur árum fór ég
til að halda upplestrardagskrá í
þýsku borginni Osnabrück. Ég
vissi ekkert um staðinn og varla
hvar hann var fyrr en ég fór að
kynna mér ferða áætlun. En merkilegt
er að nær alltaf þegar maður kem-
ur í þannig pláss þá reynast þau jafn-
an sögufræg fyrir eitthvað, og eitt það
merkilegasta við þessa smáborg var að
þar hafði verið saminn hinn „vestfa-
líski friður“ sem batt endalok á þrjá-
tíu ára stríðið og lagði í raun grunn að
helstu ríkjaskipan Evrópu eins og hún
hefur verið síðan; áðurnefndur friðar-
samningur var semsé undirritaður í
Osnabrück 24. október 1648. Og öðru
ekki síður merkilegu hafði þessi borg
af að státa, en þaðan var semsé rit-
höfundurinn Erich Maria Remarque,
höfundur bókarinnar frægu „Tíðinda-
laust á Vesturvígstöðvunum“, einni
stórbrotnustu stríðsádeilu bókmennt-
anna. Ég man að ég las hana kornung-
ur, svona þrettán ára kannski, og þar
voru atriði sem ég gleymi ekki síðan.
Hún byggir á reynslu höfundarins og
segir frá táningsstrákum sem sendir
eru í fyrra stríðið, skólabræðrum sem
halda af stað spenntir og uppveðrað-
ir en eiga eftir að komast að því full-
keyptu. Einn þeirra á snemma bókar
betri leðurstígvél en hinir og er nokk-
uð öfundaður af þeim, þar sem þeir
vaða kalda drullu. Svo lendir sprengja
á hópnum og sá í stígvélunum sær-
ist illa. Félagarnir heimsækja hann á
spítala, hafa fengið að vita að það hafi
þurft að taka af honum fæturna en að
hann viti það ekki sjálfur. Þeir ætla
ekki að tala um það, en einn, sem er
illa skæddur, getur þó ekki stillt sig um
að spyrja hvort hann muni nú mega
eiga stígvélin, og þá rennur upp hvað
gerst hefur fyrir táningnum í sjúkrar-
úminu.
Fleiri bækur um fyrra stríðið
Því rifja ég þetta upp að það rann
semsé upp fyrir mér á dögunum að
hingað til hefði ég mest kynnst sögu
fyrri heimsstyrjaldarinnar í gegnum
skáldskap. Enn frægari er önnur bók
úr sama stríði, gjörólík reyndar, og
hana hef ég lesið svo oft að ég kann
langa kafla utan að, en það er auð-
vitað meistaraverk Tékkans Jaroslavs
Hasek um Góða dátann – sem óþarft
er kannski að kynna meira hér, svo
vinsæl sem hún hefur verið á Íslandi
lungann úr heilli öld. Og önnur bók
úr sama stríði varð mér líka mjög hug-
leikin, frönsk þótt ég hafi lesið hana
á ensku; „Ferð á enda nætur“ eftir
franska höfundinn Louis Ferdinand
Celine. Hún byggir sömuleiðis á eig-
in reynslu, en höfundurinn var send-
ur kornungur á vígstöðvarnar í fyrra
stríði, særðist þar illa og er ekki talinn
hafa barið fyllilega sitt barr eftir það;
með endalausar höfuðkvalir og svefn-
leysi, þótt hann ætti eftir að lifa langa,
undarlega og vægast sagt viðburðaríka
ævi. En fyrsti hluti áðurnefndrar bók-
ar greinir semsé frá hryllingnum sem
hann upplifði í Styrjöldinni miklu. Og
vilji fólk leita í smiðju bókmenntanna
til að skilja hversu ógurlegur atburð-
ur þessi styrjöld var má vísa til verks
sem margir þekkja og unna: „Veröld
sem var“ eftir Stefan Zweig; hún fjallar
reyndar um árin fyrir styrjöldina, ver-
öld sem leið undir lok með henni – og
sýnir að sumt fólk sem var á dögum
þessi ár upplifði heimsófriðinn sem
einhverskonar heimsendi.
Ljóðlistin – Georg Trakl
Af öllum skáldskap úr fyrri heims-
styrjöldinni held ég að ljóð eftir
Austur ríkismanninn Georg Trakl
hafi haft almest áhrif á mig. Þeim
kynntist ég fyrst í tímum í Há-
skólanum hjá snillingnum Krist-
jáni Árnasyni, skáldi og þýðanda.
Trakl fór sem sjúkraliði í stríð-
ið og hlúði að særðum mönnum í
Galisíu, og varð svo mikið um að
hann reyndi að skjóta sig; grimmd-
in og hörmungarnar sem hann
upplifði í kringum sig yfirbuguðu
hann algerlega, og eftir nokkra
stríðsmánuði drap hann sig með
of stórum skammti af kókaíni, að-
eins 27 ára gamall. Til er stríðsljóð
eftir hann í góðri þýðingu Jóhanns
Hjálmarssonar, úr bókinni „Hill-
ingar á ströndinni“ (1971):
Grodek
Á kvöldin bergmála af banvænum vopnum
haustlegir skógar, gullnar sléttur
og blá vötn. Yfir þeim sólin
myrkari snýst. Nóttin umkringir
deyjandi hermenn, villta kveinstafi
tættra vara.
En í högunum, heimkynnum reiðs guðs,
hljóðlega safnast rauð ský,
hið úthellta blóð, kalt skin mánans;
allar götur enda í svartri rotnun.
Undir gullnu limi nætur og stjarna
reikar systurskugginn gegnum þögulan lundinn
til að heilsa öndum hetjanna, blæðandi höfðum;
og lágt óma í sefinu dimmar flautur haustsins.
Ó stoltari sorg! Þér málmölturu,
heitur logi andans elur í dag voldugan sársauka:
óborna niðja.
Okkar menn kunna líka að láta
það heita eitthvað
Frægir íslenskir höfundar hafa gert
þessum árum skil, því að þótt Ís-
land hafi á þeim tíma að sönnu verið
„norðan við stríð“ þá urðu menn
hér að sjálfsögðu áþreifanlega við
það varir og sæfarendur týndu líf-
inu af tundurduflum og skotárás-
um. Og stríðslokaárið 1918 er eitt
það viðburðaríkasta í sögu þjóðar-
innar: hófst með einhverjum lengstu
og mestu frosthörkum frá því land
byggðist, svo að hægt var að ganga
á frosnum sænum frá Reykjavík og
upp á Akranes. Í október sama ár
hófst svo Kötlugos sem fylgdu mikil
flóð og öskufall og sól tér sortna.
Og svo kom drepsótt í landið sama
haust, spænska veikin svonefnda,
en henni lýsir Sjón í listaverki sínu,
skáldsögunni „Mánasteini“ (2013):
„Reykjavík hefur gersamlega skipt
um ásýnd. Ógnvekjandi ró hvílir yfir
annasamasta og fjölfarnasta hluta
bæjarins. Ekkert hófatak, ekkert skrölt
í vagnhjólum, engin vélarhljóð í bif-
reiðum, engar drunur í mótorhjólum,
engar hringingar í bjöllum reiðhjóla.
/…/ Dyr verslana hvorki opnast né
lokast – enginn fer inn í þær, enginn
út úr þeim – enginn flýtir sér heim frá
vinnu, enginn fer til vinnu. Enginn
býður góðan daginn og enginn býður
góða nótt. /…/ Göturnar gapa mann-
lausar, nema hér og hvar bregður fyrir
stakri skuggaveru á ferli.“ Í Mána-
steini Sjóns er líka að finna þessa lýs-
ingu sem segir frá því er söguhetjan
fer sem aðstoðarmaður læknis í
sjúkravitjanir: „Í torfbæ á Bráðræðis-
holtinu liggur stirðnað karlmanns-
lík í hjónarúmi og fyrir framan það
fársjúk kona með lík af kornabarni í
hvorum handarkrika. Með veggjum
standa barnarúm og gægjast einn eða
tveir kollar yfir hverja rúmbrík. Hús-
bóndinn hafði látist frá fimm smá-
börnum og kona hans veikst áður
en hún gat gert viðvart. Stuttu síðar
fæddi hún andvana tvíbura. Ná-
granni fann hana fyrir tilviljun.“
„þetta djöfulsins land“
Það er töluvert annar tónn eins og
vænta má í lýsingu Halldórs Laxness
á sömu dögum, en þær má finna í
bókinni „Sjömeistarasagan“ (1978):
„Slysni væri ef ég gleymdi að segja að
við Siggi höfðum þann heiður að lifa
endalok heimsstyrjaldarinnar fyrri
uppá lofti í Verslun Frón, en leggjast
þó sama dag báðir í pest og kend var
við spánverja. Þessi plága drap marg-
falt fleira fólk í heiminum en styrj-
öldin, og ekki aðeins soldátagrey og
annað skyldugt sláturfé, heldur fá-
vísar konur gamalmenni ungabörn
n „Þegar siðmenningin fór fjandans til“
Verðlaunahafinn Gunnar
Þór Bjarnason Flytur
þakkarræðu á Bessastöðum.
Mynd ÞOrMar ViGnir GunnarssOn
sjón Lýsir spænsku veikinni á áhrifamikinn hátt í Mánasteini. Mynd siGTryGGur ari