Fréttablaðið - 07.10.2017, Blaðsíða 39

Hvað eru nýjustu rannsóknir um
áhrif aðstæðna og áfalla í æsku á
geðheilsu fullorðinna að leiða í ljós?
Alþjóðlegar rannsóknir sýna í æ
ríkari mæli að áföll í bernsku eru
einn stærsti áhrifaþátturinn á and-
lega vanheilsu bæði hjá börnum
og fullorðnum. Vanræksla, ofbeldi,
misnotkun og önnur erfið reynsla
getur haft áhrif á hvernig heili og
líkami þroskast, hvernig við-
brögð verða við áreiti og streitu
og hæfnina til að hafa stjórn á til-
finningum, leysa vandamál, treysta
fólki og hafa samskipti í gegnum
ævina. Því meiri áföll sem barn
verður fyrir í uppvextinum því
líklegra er að það glími við and-
lega vanheilsu á fullorðinsárum. Í
raun má segja að manneskjur læri
í bernsku á umhverfi sitt. Ef það
umhverfi er óáreiðanlegt og hættu-
legt þá læra þær að lifa í hættulegu
umhverfi sem setur upplifun þeirra
seinna í mótsögn við raunveru-
leika friðsæls samfélags.
Hvers konar áföll er verið að
skoða? Yfirleitt er verið að kanna
áhrif illrar meðferðar og slæmra
fjölskylduaðstæðna í bernsku. Ill
meðferð er líkamleg, kynferðisleg
og sálræn misnotkun sem og
líkamleg og tilfinningaleg van-
ræksla. Slæmar fjölskylduaðstæður
fela í sér að verða vitni að heim-
ilisofbeldi, fjölskylda eða heimili
liðast í sundur, eða foreldri sem
er í neyslu, haldið geðsjúkdómi
eða stundar glæpi. Rannsóknir
sem hafa verið gerðar í Bretlandi
og á fleiri stöðum í Evrópu sýna
fram á að í kringum helmingur
fullorðinna hefur orðið fyrir að
minnsta kosti einni neikvæðri
reynslu í bernsku og kringum tíu
prósent hafa upplifað það fjórum
sinnum eða oftar. En börn geta
líka upplifað aðrar tegundir áfalla í
uppvextinum eins og stríð, ofbeldi
í samfélagi, einelti og heimilisleysi.
Allt getur þetta skaðað andlega
heilsu þeirra gegnum ævina og
því fleiri neikvæðar upplifanir því
meiri áhrif hafa þær.
Hvaða geðraskanir eru tengdar
við áföll í æsku? Áföll í æsku geta
haft áhrif á allar tegundir geðsjúk-
dóma. Rannsóknir sem gerðar
voru nýlega á heimsvísu sýna að
börn sem hafa orðið fyrir fjórum
eða fleiri áföllum eru um það bil
fjórum sinnum líklegri til að þjást
af kvíða, þunglyndi eða lífsleiða;
sex sinnum líklegri til að eiga
við áfengisvanda að stríða; átta
sinnum líklegri til að komast í
ofbeldisaðstæður; tíu sinnum lík-
legri til að eiga við eiturlyfjavanda
að etja og þrjátíu sinnum líklegri
til að að reyna sjálfsvíg. Aðrar
rannsóknir hafa leitt í ljós sam-
band milli áfalla í æsku og fjölda
annarra geðsjúkdóma.
Hvernig byrgjum við
brunninn? Rannsóknir sýna að
styrkjandi inngrip í bernsku eins
og að bjóða upp á traust sam-
band við einhvern fullorðinn og
þjálfa hæfni einstaklingsins geta
vegið upp á móti þeim skaða sem
áföll í æsku geta valdið. En þessar
aðferðir munu aldrei ná til allra
barna sem verða fyrir áföllum og
því eru forvarnir svo mikilvægar.
Áföll í æsku hafa ekki bara áhrif á
andlega heilsu heldur líka neikvæð
áhrif á menntun, atvinnu, almenna
heilsu og heilsuáhættuhegðun,
glæpi og ótímabær dauðsföll.
Samfélagið allt græðir því á fyrir-
byggjandi aðgerðum og ætti að
standa saman í því að grípa inn í
með stuðningi fyrir foreldra, inni
í skólakerfinu og viðurkenna áhrif
áfalla í æsku og mikilvægi þess að
koma í veg fyrir þau.
Því
meiri
áföll sem
barn verður
fyrir í upp-
vextinum
því líklegra er að það
glími við andlega van-
heilsu á fullorðinsárum.
Karen Hughes, sérfræðingur í heilsu-
gæslu.
Áföll í æsku geta haft varanleg áhrif á líðan og lífsgæði á fullorðinsárum.
Áföll í æsku einn stærsti
áhrifaþáttur geðsjúkdóma
Karen Hughes, sérfræðingur í heilsugæslu hjá Alþjóðaheilbrigðisstofnuninni, fjallar um samspil
erfiðra uppvaxtarskilyrða og áfalla í æsku og geðheilsu á fullorðinsárum á ráðstefnu Geðhjálpar
undir yfirskriftinni Börnin okkar! sem haldin verður á Grand Hótel 17. október næstkomandi.
„Við tókum strax þá ákvörðun að Asperger væri hvorki sjúkdómur né vanda-
mál, heldur bara eðlilegur hluti af lífinu en það þurfa ekki allir að vera eins,“
segja þeir feðgar Einar og Styrmir. MYND/ERNIR
Styrmir var greindur með Asperger-heilkennið þegar hann var sjö ára. Við höfum
alltaf litið á það sem hluta af
því hvernig persóna hann er og
útskýra hvernig hann hugsar. Við
vorum í viðtölum hjá sálfræðingi í
tvö ár og tókum strax þá ákvörðun
að Asperger væri hvorki sjúk-
dómur né vandamál, heldur bara
eðlilegur hluti af lífinu en það
þurfa ekki allir að vera eins,“ segir
Einar og Styrmir kinkar kolli til
samþykkis. „Ég hef aldrei litið á
mig sem eitthvað öðruvísi en aðra
krakka. Ég var miklu hræddari við
að vera með Asperger þegar ég var
yngri en mér hefur farnast vel. Ég
er hluti af hópnum, á góða vini og
er félagslega virkur,“ segir Styrmir,
sem er í 9. bekk og hefur mikinn
áhuga á fótbolta, sögu og stjórn-
málum.
Eftir að Styrmir fékk greiningu
var Einar strax staðráðinn í að leita
eftir úrræðum og fá aðstoð fyrir
hann. „Það var allt svart eða hvítt
hjá Styrmi, hann átti erfitt með að
taka mótlæti, sýndi mjög sterkar
tilfinningar og gat orðið mjög
reiður. Ég þekkti þetta allt saman
og vissi hvernig hann hugsaði
því ég var sjálfur svona sem barn.
Hins vegar fékk ég enga aðstoð.
Ég tel að það hafi átt þátt í að ég
veiktist seinna á lífsleiðinni en ég
var greindur með geðhvarfasýki
aðeins 25 ára gamall eftir að hafa
gengið í gegnum mikla erfiðleika.
Mín hugsun varðandi Styrmi var
að gera allt til að koma í veg fyrir
að hann lenti í svipaðri stöðu og
ég var í sem krakki. Ég tel að það
hjálpi okkur að ég bý að þessari
reynslu.“
Rútína mikilvæg
Þeir feðgar hittu sálfræðing með
reglulegu millibili í tvö ár og eru
sammála um að það hafi verið
mjög gagnlegt. „Mikilvægt er að
hjálpa bæði börnum og foreldrum
í þessari stöðu. Stundum þarf að
breyta einhverju í umhverfinu og
taka á ákveðnum hlutum. Smá-
atriði geta t.d. skipt miklu máli
til að auðvelda samskiptin. Það
fyrsta sem Styrmir spurði um á
morgnana var hvað væri í matinn
svo við settum upp matarplan
fyrir vikuna og ákveðinn strúktúr í
sambandi við skólann og íþróttir,“
segir Einar og Styrmir bætir við að
sér finnist gott að hafa allt í föstum
skorðum. „Mér finnst það veita
mér ákveðið öryggi,“ segir hann
brosandi.
Fjölskyldan býr í Hveragerði
en þar var boðið upp á námskeið
sem kallast Fjölskyldu ART sem er
hugræn atferlismeðferð og snýst
um félagsfærni, sjálfsstjórnun/
reiðistjórnun og siðferðisþjálfun.
„Fólki er m.a. kennt að bregðast við
tilfinningum eins og reiði og sorg
og hvernig gott er að ræða saman á
skynsamlegum nótum. Námskeið-
ið hjálpaði okkur heilmikið við að
takast á við daglegt líf og virkaði
vel fyrir okkur,“ segir Einar.
Stimpill getur valdið van-
líðan
Þegar talið berst að geðheilbrigðis-
kerfinu segist Einar vera þeirrar
skoðunar að sjúkdómsvæðing sé
þar alls ráðandi. „Ég veit að þess
er krafist að börn fái greiningu
áður en þau fá aðstoð, sem mér
finnst rangt því greining getur
verið ákveðinn stimpill. Þessi
stimpill getur valdið fólki van-
líðan og vandræðum seinna meir í
lífinu. Svo finnst mér við verða að
stíga varlega til jarðar hvað varðar
lyfjagjöf. Við erum við farin að
gefa börnum lyf allt niður í sex,
sjö ára aldur sem ég tel að ætti að
vera óþarfi og leita frekar annarra
leiða.“
Spurður hvort eða hvernig hann
myndi vilja breyta kerfinu segist
Einar telja að í mörgum tilfellum
þurfi að sýna fólki meiri umhyggju
og umburðarlyndi. „Við eigum að
geta tekið utan um einstaklinginn
og spurt hvað kom fyrir hann
en ekki hvað sé að honum. Það
væri líka til bóta að hafa greiðari
aðgang að sálfræðingum,“ segir
Einar.
„Svo má kenna börnum þegar
þau eru lítil að það er allt í lagi
að vera öðruvísi. Ef ég hefði átt
annan eða öðruvísi vinahóp væri
ég kannski einn og vinalaus í dag.
Stundum má skólinn bregðast
við og grípa inn í aðstæður hjá
krökkum sem líður illa. Ef þau
draga sig skyndilega í hlé, vilja
ekki taka þátt í félagsstarfi eða
íþróttum getur verið að þeim líði
illa andlega og það þurfi að hjálpa
þeim,“ nefnir Styrmir ákveðinn.
„Þótt það eigi að vera hlutverk
foreldranna að fylgjast með
líðan barna sinna getur samband
þeirra oft verið þannig að for-
eldrar vita ekki hvað er að gerast
hjá krökkum eða hvernig þeim
líður. Þess vegna er mikilvægt að
allt umhverfið sé vakandi,“ segir
Styrmir að lokum.
Er ekkert öðruvísi en aðrir
Feðgarnir Styrmir Einarsson og Einar Björnsson þekkja báðir Asperger-heilkennið af eigin reynslu.
Þeir líta hvorki á það sem vandamál né sjúkdóm heldur sem eðlilegan hluta af lífinu.
GEÐHJÁLP 3 L AU G A R DAG U R 7 . O K TÓ B E R 2 0 1 7
0
7
-1
0
-2
0
1
7
0
4
:4
4
F
B
1
2
0
s
_
P
0
8
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
0
s
_
P
0
7
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
0
s
_
P
0
3
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
0
s
_
P
0
4
2
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
D
E
C
-9
6
D
0
1
D
E
C
-9
5
9
4
1
D
E
C
-9
4
5
8
1
D
E
C
-9
3
1
C
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
7
A

F
B
1
2
0
s
_
6
_
1
0
_
2
0
1
7
C
M
Y
K