Dagblaðið Vísir - DV - 04.04.2017, Blaðsíða 30

Vikublað 4.–6. apríl 201726 Menning
M
ikið hefur verið sagt um
allt þetta mál en þar sem
mörgum skýrslum og
pappírum hefur verið
haldið leyndum, og
margir dálksentimetrar skrifaðir í
mismunandi dagblöð sem hafa gef-
ið ranga mynd af því sem hefur átt
sér stað á Íslandi að undanförnu,
mun ég nú gefa sögulega rétta lýs-
ingu á öllu þessu og þeim hvöt-
um sem leiddu til þess að hluteig-
andi aðhöfðust á þann hátt sem þeir
gerðu,“ skrifar Jörgen Jörgensen, bet-
ur þekktur sem Jörundur hunda-
dagakonungur, í upphafi frásagnar
sinnar af „íslensku byltingunni“ og
þeim átta vikum sem hann stjórnaði
landinu sumarið 1809.
Tvö handrit á ensku með ítarlegri
frásögn Jörundar af stjórnartíð hans
á Íslandi hafa verið varðveitt í The
British Library í London í um tvö
hundruð ár en hafa nú verið gefin út
í fyrsta skipti í ritstjórn Önnu Agnars-
dóttur og Óðins Melsted sem einnig
rita inngang og skýringar.
Jörundur var enginn kjáni
Flestir Íslendingar ættu að þekkja
söguna af Jörundi. Hann var danskur
ævintýramaður sem hafði frum-
kvæði að verslunarleiðangri enskra
skipa til Íslands í upphafi nítjándu
aldar. Þegar æðsti ráðamaður lands-
ins, stiftamtmaðurinn Frederik
Trampen, neitaði að leyfa Bretunum
að stunda viðskipti á Íslandi vegna
verslunarbanns var hann handtek-
inn og landið þar með stjórnlaust.
Jörundur, sem hafði komið með sem
túlkur, var þá fenginn til að taka við
stjórn landsins. Völdunum hélt hann
í átta vikur, yfir hundadaga, og lagð-
ist í róttækar breytingar á íslenskum
lögum og stjórnskipulagi. Það var
svo skipstjóri bresks herskips sem
kom til landsins síðar um sumarið
sem batt enda á stjórnartíð hunda-
dagakonungsins og var hann fang-
elsaður í kjölfarið.
„Veturinn 1809 til 1810 dvaldist
Jörundur á fangaskipinu Bahama og
byrjaði þá að skrifa þetta varnarrit,
þar sem hann ver gjörðir sínar á Ís-
landi. Það höfðu reyndar aðrir skrif-
að varnarrit en hann var alveg mið-
ur sín hvernig fjallað hafði verið um
málið og fannst ósanngjarnt að hon-
um hafi verið varpað í fangelsi – það
sést í textanum að hann var reið-
ur. Í handritinu fer hann yfir alla at-
burðarásina á Íslandi og réttlætir
það sem hann gerði. Þarna sést að
hann var enginn kjáni og þetta sýn-
ir í raun hvað hann hafði mikla inn-
sýn í og yfir sýn yfir það sem hann
gerði. Hann var með mjög ákveðnar
hugmyndir um hvað hann vildi gera
hérna,“ segir Óðinn Melsted.
Jörundur hafði framsæknar
hugmyndir um hvernig Ísland
skyldi byggt upp, hann vildi koma
á þingi í anda hins forna Alþingis
og skyldu íbúar landsins útnefna
þingmenn, hann vildi að einungis
innlendir embættismenn mættu
þjóna landinu. Hann tók öll emb-
ætti og eignir af Dönum, lét afskrifa
skuldir Íslendinga við dönsku kaup-
mennina og konung, lækkaði skatta
og kornverð. Hann lofaði enn frem-
ur að bæta heilbrigðis- og mennta-
mál, ætlaði að koma á kviðdómi til
að bæta réttarfar í landinu og gaf Ís-
lendingum leyfi til að ferðast frjálsir
um landið, en til þess hafði þurft sér-
stakt leyfisbréf.
Átta manna her og virki
„Jörundur hugsaði textann til
birtingar og sendi á kunningja sína
og vini, meðal annars Sir Joseph
Banks og William Hooker sem báð-
ir höfðu verið viðriðnir Íslandsför-
ina. Þeir réðu honum hins vegar frá
að birta þetta. Þá lét hann textann
liggja í þrjú ár og fór í önnur ævin-
týri, slapp úr fangelsi, barðist gegn
Napóleon á Spáni, lenti aftur í fang-
elsi og kom aftur út. Sumarið 1813
dvaldi hann svo í Suffolk á Englandi
og ákvað að gera aðra tilraun til að
gefa handritið út. Þá endurskoðaði
hann textann og breytti honum tölu-
vert. Í þessu seinna handriti byrjar
hann að segja sjálfur frá en ákveður
síðan að láta heimildirnar frekar tala
sínu máli. Hann vildi sanna að þetta
hafi allt saman verið rétt hjá honum,“
segir Óðinn.
„Hann skrifar til dæmis upp aug-
lýsingarnar sem hann setti upp á Ís-
landi og bréfin sem hann fékk frá
íslenskum embættismönnum þar
sem þeir gera grein fyrir því hvort
þeir muni þjóna undir hans yfir-
stjórn – flestir embættismenn voru
til í að vera áfram í sínu embætti
undir hans stjórn, þeir voru ekki svo
konungshollir. Allt þetta þýðir hann
yfir á ensku. Hann bætir líka við öll-
um reikningum frá sumrinu 1809
en það hafði verið haldin nákvæm
skrá yfir allar tekjur og útgjöld úr
ríkiskassanum. Þarna er gerð mjög
ítarlega grein fyrir því hvernig fjár-
reiðum byltingarstjórnarinnar var
hagað. Það er mjög athyglisvert að
sjá að þetta var alls ekkert stjórn-
leysi, það var gerð nákvæm nóta fyrir
allt. Þarna sést að það sem hann fékk
í tekjur voru eignir sem hann gerði
upptækar hjá dönskum kaupmönn-
um og það sem fór úr ríkiskassanum
voru fyrst og fremst laun og eftirlaun
embættismanna. Svo borgaði hann
líka fyrir föt, byssur og fleira fyrir
herinn sinn, átta hermenn, og síðast
en ekki síst fyrir virki sem hann réðst
í að byggja. Þessir reikningar eru
ómetanleg heimild sem hefur aldrei
birst áður með skýringum.“
Nýstárlegar hugmyndir um
gullöld Íslendinga
Það má segja að Jörundur hafi hálf-
partinn lent í því að vera settur yfir
Ísland, en engu að síður hafði hann
mjög skýrar hugmyndir um hvern-
ig íslensku samfélagi skyldi stjórnað,
og furðulega framsæknar hugmyndir
Varnarrit hundadagakonungs
Handrit með frásögnum Jörundar hundadagakonungs úr íslensku byltingunni gefin út í fyrsta skipti
„Hann var alveg miður sín hvernig fjallað hafði
verið um málið og fannst ósanngjarnt að hon-
um hafi verið varpað í fangelsi – það sést í textanum
að hann var reiður.
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is
Frásagnir Jörundar koma út í fyrsta skipti Anna Agnarsdóttir, prófessor í sagnfræði við Háskóla Íslands, og Óðinn Melsted doktorsnemi ritstýrðu nýútkominni bók með frásögnum
Jörgens Jörgenssonar af „íslensku byltingunni“ árið 1809.
Eina byltingarhetja Íslendinga
Jörgen Jörgensen (1780–1841) var mikill
ævintýramaður og ferðalangur, fæddur
í Danmörku, en alinn upp á enskum
skipum. Hann tók völdin á Íslandi í átta
vikur árið 1809. Honum fannst ósann-
gjarnt hvernig tekið var á valdaráninu
og skrifaði varnarrit um gjörðir sínar á
meðan hann sat í fangelsi.