Morgunblaðið - 21.01.2017, Page 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. JANÚAR 2017
Þegar égvar barnvitnaðifaðir
minn í að grín-
blaðið Spegillinn
hefði hæðst að
málsmekk sam-
tímans með því að
snúa tilsvörum úr
fornritum upp á
nútímamál: „Mik-
ið djöfull er hlíðin
smart, ég fer ekki rassgat,“ („Fögur er hlíðin … og mun eg … fara
hvergi“) var haft eftir Hlíðarenda-Gunnari úr Njálu á hólmanum þar
sem hann „sneri aftur“ í Gunnarshólma Jónasar (og börn skildu svo að
Gunnar hefði setið öfugur á hestinum); og: „Ég var tíkarlegust við þann
sem ég var skotnust í“ („Þeim var eg verst er eg unni mest“) varð svar
Guðrúnar Ósvífursdóttir þegar Bolli sonur hennar í Laxdælu spyr
„hverjum manni hefur þú mest unnt?“, þ. e. „hvaða dúdda hefur þú ver-
ið skotnust í?“.
Ég hef þessar skrítlur bara úr munnlegri geymd og lék forvitni á að
finna sjálfan Spegilinn. En þá veitir timarit.is engin svör. Þar er þó
grein eftir Árna frá Múla í Vísi 13. október 1941 þar sem hann hefur
haft spurnir af því að „einn af víðlesnustu rithöfundum þjóðarinnar,“ þ.
e. Halldór Kiljan, telji „nauð-
synlegt, að ‘færa þetta til
betra máls’“ – og á Árni við
tilsvar Guðrúnar. Síðar í
greininni spyr hann með
þjósti hvort betra væri að
láta Guðrúnu segja við son
sinn: „Auðvitað þekkti eg
marga agalega sæta stráka þegar eg var ung, en því miður var eg alltaf
lang tíkarlegust við þann, sem mér þótti mest vænt um.“
Árna er mikið niðri fyrir og telur enga þörf á að hnika neinu í Lax-
dælu, enda sé sá „Íslendingur, sem kominn er til vits og ára og ekki hef-
ir fullt gagn af þessari frásögn […] ekki á vetur setjandi. Þýðing Hall-
dórs Kiljans getur því ekki átt erindi nema til algerra glópa, manna,
sem engu skiptir hvort læsir kallast, eða eru með öllu óstautandi. Það er
óneitanlega frumlegt að fara að skrifa bækur handa slíkum lýð.“
Sá sem skrifaði svo um lesandi almenning á okkar dögum þætti að
líkindum ekki á vetur setjandi. Í ljós kom að Árni var á algjörum villi-
götum í því hvað fælist í væntanlegum fornsagnaútgáfum Halldórs –
sem áttu bara að vera með nútímastafsetningu eins og nú er alsiða. Jón-
as frá Hriflu brást þó við grein Árna og lét setja lög um að ríkið eitt
hefði útgáfurétt á íslenskum ritum sem samin hefðu verið fyrir 1400, og
að öllum sem yrði leyft að gefa út slík rit væri skylt að fylgja „sam-
ræmdri stafsetningu fornri“.
Sennilega hefur ekki verið hlegið meira að neinu málpólitísku útspili
stjórnvalda en þessu, eins og Jón Karl Helgason rekur í Hetjunni og
höfundinum 1998. Kristinn E. Andrésson skrifar í TMM 1943, vitnar í
Árna Pálsson, Sigurð Nordal og Björn Guðfinnsson um að lögin séu
„óviðurkvæmileg“ og „ekki rétt“, og segir að Árni frá Múla sjái nú eftir
frumhlaupi sínu – en má búa við að Kristin minnti að Árni hefði látið
Guðrúnu segja „…sem ég var skotnust í“. Hin vitlausa tilvitnun Krist-
ins kemst síðan í munnlega geymd en um spaug Spegilsins finnst engin
heimild nú.
Úr sögumannsins
munni
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Njála „Fögur er hlíðin“, sagði Gunnar og sneri aftur.
Það var samtal í Washington D.C., eina dagstundfyrir tæpum 19 árum, sem varð til þess að égfór að kynna mér ævi þýzka tónskáldsins Ro-berts Schumanns og eiginkonu hans Clöru.
Við, kona mín heitin og ég, sátum á tali við dr. Kay Red-
field Jamison, prófessor við John Hopkins-háskóla, sem
þremur árum áður hafði orðið heimsfræg, alla vega í
heimi hinna geðsjúku og þeirra, sem láta sig þau mál
varða, vegna bókar hennar An Unquiet Mind- A memoir
of Moods and Madness, sem lýsir vegferð hennar sjálfr-
ar um völundarhús geðhvarfasýki. Rétt er að taka fram
að sú bók hefur komið út á íslenzku, hjá Máli og menn-
ingu, í þýðingu mágkonu minnar, Guðrúnar Finnboga-
dóttur, og nefnist Í róti hugans – Saga af æði og ör-
væntingu.
Á þessum samfundi okkar þriggja gaf dr. Jamison
okkur bækur sínar en þeirra á meðal er bók, sem heitir
Touched with fire, sem kalla mætti Snert með eldi á ís-
lenzku og fjallar um tengsl geðsýki og snilligáfu. Þar er
fjallað á athyglisverðan hátt um geðsýki Roberts Schu-
manns, sem að lokum leiddi hann til dauða og birt línu-
rit, sem sýnir tengslin á milli tón-
verka hans og veikinda. Flest
helztu tónverk hans urðu til í
maníu, fæst í þunglyndi. Það er
eitt af því sem ekki er hægt að
skilja hvernig slík fegurð getur komið úr svo sjúkum
huga.
Að undanförnu hef ég hins vegar verið að lesa bók,
sem upphaflega kom út 1985 en endurskoðuð útgáfa
2001, um ævi Clöru Schumann (þökk sé Sif Sigurðar-
dóttur, eiginkonu Atla Heimis Sveinssonar, tónskálds),
sem sýnir hvers konar kjarnakona var þar á ferð.
Höfundur bókarinnar er bandarískur háskólakennari,
Nancy B. Reich.
Um hana sagði Auður Hafsteinsdóttir fiðluleikari í
samtali við Bergþóru Jónsdóttur í Morgunblaðinu 18.
marz 2006:
„Hún var algjör ofurkona.“
Clara Wieck var undrabarn sem píanóleikari. Hún
átti eftir að verða einn helzti píanóleikari í Evrópu frá
því fyrir miðja 19. öld og til æviloka. Hún og Robert
Schumann eignuðust 8 börn á 13 árum. Eitt þeirra dó í
æsku. Það eitt að koma þeim barnahópi upp hefði verið
nægt verkefni fyrir þessa konu, sem á sama tíma stóð
frammi fyrir vaxandi geðsýki eiginmanns síns. En hún
var líka fyrirvinna fjölskyldunnar og ferðaðist til helztu
stórborga Evrópu og til Moskvu, hélt tónleika, kynnti
tónsmíðar eiginmanns síns og stjórnaði uppeldi barna
sinna með nákvæmri skipulagningu og bréfaskriftum úr
öllum áttum á tónleikaferðum sínum.
Að auki samdi Clara Wieck Schumann sínar eigin
tónsmíðar, sem hafa augljóslega fallið í skuggann af
verkum eiginmanns hennar, en hafa vakið vaxandi at-
hygli síðustu áratugi. Og svo hélt hún utan um sam-
skipti þeirra hjóna við snillinga þeirra tíma, Jóhannes
Brahms (en samband hans og Clöru er sérmál) Chopin
og Mendelssohn. Liszt þoldi hún misjafnlega og Wagner
alls ekki.
Það er svo mál út af fyrir sig að auk þessara miklu
umsvifa var hún að takast á við veikindi eiginmanns síns
á tímum, þegar engin geðlyf voru til og engin raflost
hvað þá önnur úrræði nútímans. Um meðferð geðsjúkra
í Evrópu á 19. öld má m.a. lesa í bók eftir Vilhjálm G.
Skúlason, prófessor emeritus við Háskóla Íslands, sem
heitir Blanda og út kom á síðasta ári en þar segir m.a.:
„Síðar voru geðsjúklingar oft lokaðir inni í fang-
elsum … Það var ekki fyrr en á nítjándu öld, sem þessi
ótrúlega staða breyttist, þegar hæli og seinna sjúkrahús
urðu stöðugt algengari …“ Meðferð“ var aðallega
bundin við aðferðir eins og heit böð, kaldar sturtur og
annað, sem frekar minnir á refsingu en sjúkdómsmeð-
ferð.“
Robert Schumann reyndi að fyrirfara sér í febrúar
1854 með því að kasta sér í Rín en var bjargað. Skömmu
síðar óskaði hann eftir því sjálfur að
verða lagður inn á geðveikrahæli,
þar sem hann hefði ekki lengur
stjórn á eigin huga. Tveimur og hálfu
ári síðar svelti hann sig í hel 46 ára
að aldri.
En hver var þessi kona – Clara Schumann?
Hún var móðir átta barna, missti eitt þeirra um árs-
gamalt og annað varð geðveiki að bráð.
Hún brauzt fram til að verða einn af helztu píanóleik-
urum Evrópu á sinni tíð og það var barátta, sem hún
háði í „karlaheimi“.
Þar með varð hún eins konar „rauðsokka“ þeirra
tíma.
Auður Hafsteinsdóttir sagði í fyrrnefndu viðtali við
Morgunblaðið:
„Hún var í rauninni nútímakona“.
Og hún gafst aldrei upp í baráttunni við geðveiki
eiginmanns síns.
Að lokum langar mig til að endurtaka hugmynd, sem
sett var fram hér á þessum vettvangi hinn 29. nóvember
2009 í tilefni af því að þá var framundan 200 ára afmæli
fæðingar Roberts Schumanns, hinn 8. júní árið 1810.
Þar sagði:
„Sinfóníuhljómsveit Íslands á heiður skilinn fyrir að
minnast Schumanns og verka hans með þeim hætti, sem
gert er. En hvernig væri að grasrótarsamtökin, sem
starfa að málefnum þeirra, sem kljást við geðraskanir,
þ.e. Geðhjálp, Geysir, Hlutverkasetur og Hugarafl og
sjálfsagt fleiri, sameinist um að efna til tónleika 8. júní á
næsta ári, þar sem Davidsbündlertänze verði fluttir?
Einum þekktasta geðhvarfasjúklingi heims til heiðurs
og þjáningasystkinum hans til uppörvunar.“
Til skýringar skal þess getið að dr. Jamison telur
verk þetta endurspegla mótsagnir í skapgerð Schu-
manns.
En nú skal því bætt við að slíkir tónleikar verði fastur
árlegur þáttur í starfi fyrrnefndra samtaka, þar sem
verk þeirra beggja verða flutt, verk Clöru ekki síður en
eiginmanns hennar.
Ofurkona 19. aldar
Hver var Clara Wieck
Schumann?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Tyrkjaránið 1627 var einn söguleg-asti viðburður sautjándu aldar á
Íslandi. En ræningjahóparnir, sem
hjuggu hér strandhögg, voru tveir,
voru frá ólíkum stöðum og komu á
ólíkum tímum. Annar var undir for-
ystu hollensks sjóræningja, sem hét
Jan Janszoon van Harlem. Hann
hafði tekið trú á íslam og hafði aðset-
ur í Salè á strönd Marokkó (nálægt
Rabat, núverandi höfuðborg). Hafði
Janszoon, sem kallaði sig Murat Rei á
serknesku, fengið danskan þræl,
kunnugan á Íslandi, til að segja sér
til.
Janszoon kom til Grindavíkur 20.
júní og tók fimmtán manns höndum,
en danski kaupmaðurinn á staðnum
og landar hans sluppu. Janszoon náði
líka á sitt vald tveimur skipum og
sigldi til Bessastaða og ætlaði að
ræna þar. Þegar eitt skipanna strand-
aði þar fyrir utan, hafðist Holgeir
Rósinkrans hirðstjóri ekki að, á með-
an ræningjarnir fluttu fólk og varning
á milli til að létta skipið, uns það losn-
aði, og hneykslaðist Jón Indíafari
óspart á aðgerðaleysi hirðstjóra, en
þeir Rósinkrans höfðu báðir verið í
danska sjóhernum. Hinn ræningja-
hópurinn er kunnari, en hann kom frá
Algeirsborg og var síðar á ferð, á
Austurlandi og í Vestmannaeyjum.
Lið Janszoons sneri aftur heim til
Salè og seldi hina herteknu Íslend-
inga og Dani í ánauð. Í Salè var þá
eins konar fríríki sjóræningja, og var
Janszoon leiðtogi þess. Skömmu eftir
ránið á Íslandi, undir lok ársins 1627,
fluttist Janszoon til Alsírs og átti eftir
að höggva strandhögg á Írlandi og
víðar. Sonur hans, Anthony Janszoon
van Salee, var ef til vill fyrsti múslim-
inn til að setjast að í Vesturheimi.
Margt hefur verið skrifað um
Tyrkjaránið. Hinu hafa færri veitt
eftirtekt, að í alkunnri skáldsögu
Daníels Defoes deilir söguhetjan,
Róbinson Krúsó, um skeið örlögum
með Íslendingunum úr Grindavík.
Hann er í sögunni hertekinn af sjó-
ræningjum frá Salè röskum tuttugu
árum eftir Tyrkjaránið og hírist þar í
ánauð í tvö ár, en tekst þá að flýja.
Hefði Krúsó verið sannsögulegur, þá
hefði hann ef til vill hitt einhverja
herleidda Íslendinga í Salè. Og í víð-
ari skilningi deilir Róbinson Krúso
hlutskipti með allri íslensku þjóðinni,
sem býr á afskekktri eyju, langt frá
öðrum löndum, og varð að setja það
skilyrði fyrir undirgefni við Nor-
egskonung 1262, að hann tryggði
siglingu sex skipa til landsins árlega.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Róbinson Krúsó
og Íslendingar
www.gilbert.is
VERÐ AÐEINS:
34.900,-