Morgunblaðið - 18.02.2017, Side 30

30 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. FEBRÚAR 2017
PÖNTUN AUGLÝSINGA:
Til kl. 16 mánudaginn 13. mars.
NÁNARI UPPLÝSINGAR GEFUR:
Katrín Theódórsdóttir
Sími: 569 1105 kata@mbl.is
SÉRBLAÐ
Fermingarblað Morgunblaðsins
kemur út föstudaginn 17. mars
Fermingarblaðið er eitt af
vinsælustu sérblöðum
Morgunblaðsins.
Fjallað verður um allt
sem tengist fermingunni.
Flestir kunna skil á orðinumenning þótt erfitt sé aðskilgreina það til hlítar.Orðabókin gefur raunar
upp ýmsar skýringar, svo sem
þroska mannlegra eiginleika, verk-
lega kunnáttu og andlegt líf. Ég
hygg að flestir hallist að síðustu skil-
greiningunni og setji orðið menningu
í samband við bókmenntir og listir.
Til marks um það er sérstakur dag-
skrárliður í Ríkissjónvarpinu sem
heitir einfaldlega Menningin og þar
er yfirleitt fjallað um hvers kyns
andlegar afurðir sem bornar eru fram
hverju sinni. Það samsvarar á margan
hátt danska orðinu kultur og ber keim af einhvers konar fágun.
En hvaðan kemur orðið menning? Elsta dæmið sem ég fann er úr
Gunnlaugssögu Ormstungu þar sem Skafti lögsögumaður hefur þau orð
um Hrafn Önundarson að hann hafi til að bera góða menningu auk ann-
arra kosta. Þá er til annað dæmi frá 13. öld úr lögbókinni Járnsíðu og í
báðum tilvikum virðist orðið merkja eins konar manndóm, mannkosti eða
hugsanlega menntun. Öll þessi orð eru rótskyld og auðskilin, dregin af
sögninni að manna eftir því sem Orðsifjabókin hermir. Eftir því sem ég
kemst næst er það ekki
fyrr en á 19. öld sem það
fær svipaða merkingu og
nú.
Í ævisögu Steins Steinars
skálds segir frá því þegar
hann á æskuárum heyrði
þetta orð haft eftir land-
pósti sem kom í Dalina eftir að hafa farið um fjöll og heiðar. Drengnum
þótt orðið merkilegt og spurði Kristínu fóstru sína hvað það merkti: Fóstr-
an var skjót til svars og sagði: „Það er rímorð, það er rímorð, drengur
minn, sem þeir nota fyrir sunnan til að ríma á móti þrenningunni.“ Sam-
kvæmt því hefur menningin tæpast verið á hvers manns vörum fyrir rúmri
öld.
Gísli Sigurðsson vinur minn, sem lengi var ritstjóri Lesbókar Morgun-
blaðsins, viðhafði stundum orðið menningarstunur. Það orð hefur hvergi
ratað í annála enda þótt orðið menning hafi ungað út rúmlega 40 af-
kvæmum samkvæmt ritsmálskrá Stofnunar Árna Magnússonar, svo sem
menningararfleifð og menningarsnauður. Þarna var Gísli að gera ofboðlítið
grín að skáldum og hugsuðum sem virtust hafa slegið eign sinni á menn-
inguna og voru svo háfleygir að þá skorti orð þegar hana bar á góma og
stundu einfaldlega undan fargi hennar.
Norsk kona sem ég rabbaði við fyrir nokkrum árum sagði að heitu pott-
arnir í sundlaugunum okkar væru einkennandi fyrir íslenska menningu.
Hún notaði að vísu orðið kúltúr. Mér hnykkti svolítið við og fannst kannski
ekkert sérlega menningarlegt við þessi fyrirbæri en við nánari íhugun
fannst mér dæmið ganga upp. Í raun og veru er menning það sem menn
aðhafast til að auðga tilveruna, hvort sem það er listsköpun, hannyrðir eða
notaleg nærvera í heitum pottum. Fæst af því er tæpast svo merkilegt að
það framkalli menningarstunur.
Menning og
menningarstunur
Tungutak
Guðrún Egilson
gudrun@verslo.is
Menning Samfélagsmálin eru kruf-
in í heita pottinum.
ÍBíó Paradís við Hverfisgötu hafa staðið þýzkirkvikmyndadagar að undanförnu þar sem m.a.hefur verið sýnd tiltölulega ný kvikmynd, semnefnist Der Staat gegen Fritz Bauer eða Ríkið
gegn Fritz Bauer. Sá var saksóknari í Frankfurt á
sjötta og sjöunda áratug síðustu aldar, var af gyð-
ingaættum og átti lykilþátt í handtöku Adolfs Eich-
mann í Argentínu, sem síðar var leiddur fyrir rétt í Ísr-
ael. Þáttur hans í því máli kom ekki fram opinberlega
fyrr en áratug eftir andlát hans.
Meginþema í bakgrunni myndarinnar er viðleitni
gamla Þýzkalands (þ.e. Þriðja ríkisins) til að vernda
„sína“ menn með öllum tiltækum ráðum, þ.e. að koma í
veg fyrir að gamlir nazistar yrðu dregnir fyrir rétt.
„Gamla“ Þýzkaland birtist í því tilviki í mynd embættis-
manna hér og þar í stjórnkerfi Vestur-Þýzkalands, sem
hafa bersýnilega myndað með sér ósýnilegt hags-
munanet til að halda hlífiskildi yfir gömlum félögum.
Það er ekkert nýtt hjá þjóðum, sem gengið hafa í
gegnum miklar hremmingar, en náð fótfestu með nýj-
um siðum, að fortíðin sæki þær heim. Það
var á sjöunda áratug síðustu aldar í kjölfar
þess að John F. Kennedy, var myrtur á for-
setastól að loks tókst að ná afgerandi sam-
stöðu á Bandaríkjaþingi um að tryggja
blökkumönnum almenn mannréttindi, alla vega í skráð-
um lögum. Enn þann dag í dag gægjast fordómar í garð
fólks, sem hefur annan litarhátt en hvítan, þó alltaf
fram við og við m.a. í endurteknum drápum hvítra lög-
reglumanna á svörtu fólki.
Sú reynsla Bandaríkjamanna og þær sálarkvalir sem
Þjóðverjar hafa gengið í gegnum í áratugi vegna þeirra
atburða sem gerðust í Þýzkalandi fyrir miðbik síðustu
aldar eru vísbendingar um að hremmingar þjóða hverfa
ekki úr minni þeirra nánast umsvifalaust.
Þetta er íhugunarefni fyrir okkur Íslendinga nú þeg-
ar augljóst er að við höfum sem þjóð náð okkur fjár-
hagslega á strik eftir hrunið. Og við og við má sjá hér og
þar í opinberum umræðum að einhverjum þykir nóg
komið af hruntali og ástæða til að horfa frekar til fram-
tíðar en fortíðar.
En málið er ekki svona einfalt eins og dæmin sanna
frá Þýzkalandi og Bandaríkjunum og reyndar líka frá
Suður-Afríku og í samskiptum þjóða á Bretlandseyjum.
Að ekki sé talað um samskipti gamalla nýlenduvelda og
þjóða og þjóðflokka, sem þau ráðskuðust með í öðrum
heimshlutum og rændu þær eigum sínum. Þjóðverjar
eru núna að semja um skaðabætur til þjóðflokks í Afr-
íku, sem þeim tókst hér um bil að þurrka út, þegar þeir
ætluðu að verða nýlenduveldi eins og hinir í Evrópu.
Hrunið hér snerist ekki bara um peninga. Það snerist
líka um það að þeir afkomendur fiskimanna og bænda,
sem hér búa, töldu sig svikna af þeim sem höfðu tekið
að sér að veita þeim forystu. Sú upplifun hins almenna
borgara hverfur ekki, þótt fjárhagur þjóðarbús, fyr-
irtækja og fjölskyldna fari batnandi. Þessi tilfinning
hefur m.a. birtzt í því umróti, sem verið hefur á vett-
vangi stjórnmálanna og því tapaða trausti, sem gamlir
stjórnmálaflokkar og nýir hafa orðið að sætta sig við.
Á síðasta einum og hálfum áratug fyrir hrun varð efna-
munur í okkar litla samfélagi stöðugt meiri og aug-
ljóslega orðinn mjög erfiður fyrir svo fámennt samfélag.
Kannski töldu einhverjir að hrunið hefði eytt þeim efna-
mun, sem m.a. hefur komið fram í því að lífeyrissjóðir eru
nú helztu eigendur að mörgum stærstu fyrirtækjum
landsins.
Ýmislegt bendir til að sú hafi ekki orðið raunin. Þar
kemur margt til. EES-samningurinn þýddi að fólk gat
flutt fjármuni sína úr landi með fullkomlega löglegum
hætti. Tvísköttunarsamningar, sem gerðir voru við Lúx-
emborg og Holland stuðluðu og að
því vegna þess að þeir opnuðu mögu-
leika á að komast hjá skattgreiðslum
að verulegu leyti. Breytingar á
skattalögum á Alþingi, sem höfðu
það yfirlýsta markmið að stuðla að því að miklir fjár-
munir rötuðu í fjárfestingar höfðu þveröfug áhrif. Þeir
leituðu í skúffufyrirtæki í útlöndum sem gekk undir nafn-
inu endurfjárfesting, sem þýddi frestun á skattlagningu
söluhagnaðar. Allt var þetta mannanna verk.
Nú er mesta hrina dómsmála í kjölfar hrunsins gengin
yfir og margir hafa tekið út sína refsingu.
En getur verið að eftirleikurinn sé eftir?
Að nú fari fjármagnið að koma til baka, sem var flutt úr
landi fyrir hrun, með hinum hagstæðu kjörum sem Seðla-
bankinn býður í þeim efnum og verði nú notað til að
„kaupa Ísland upp“ á ný?
Nú er talað um að eftirsóknarverðar eignir verði til
sölu á ný, svo sem bankar. Aftur er farið að hvetja op-
inbera aðila til að selja fasteignir og taka þær síðan á
leigu, eins og var í tízku hjá sveitarfélögum fyrir hrun og
reyndist illa. Sumir tala fyrir því að orkufyrirtæki á borð
við Landsvirkjun verði einkavædd.
Er þetta allt sjálfsagt í ljósi fenginnar reynslu? Það
hafa engar lagabreytingar verið gerðar sem máli skipta á
rekstrarumhverfi fyrirtækja, hvorki banka né annarra
fyrirtækja frá því sem var fyrir hrun.
Og hverjir verða kaupendur? Er ekki ljóst að það
verða þeir, sem koma með fjármuni sína til baka til Ís-
lands?
Og nú eru þeir orðnir „gamla“ Ísland“.
Dettur einhverjum í hug að þjóðin taki þessu þegjandi
eftir það sem á undan er gengið?
Það er eitt af stærstu verkefnum nýkjörins Alþingis –
ef ekki það stærsta – að ljúka hreinsunarstarfinu eftir
hrun á þann veg, að fólk geti búið hér í sátt og samlyndi á
næstu árum og áratugum.
Er „gamla“ Ísland
að skjóta upp kollinum á ný?
Er brottflutt fjármagn
á heimleið?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Erlendis halda prófessorarnirÞorvaldur Gylfason og Stefán
Ólafsson því fram að víðtæk stjórn-
málaspilling hafi átt þátt í banka-
hruninu 2008. Hver eru gögnin? Þor-
valdur vitnar ekki í nein gögn, en
staðhæfir í nettímaritinu Vox 2009,
að hvergi í Norður-Evrópu mótist
mannlíf eins af klíkuskap og stjórn-
málasjónarmiðum og á Íslandi. Í bók
um norrænan kapítalisma 2011 vitn-
ar Stefán í rannsókn eftir prófessor
Gunnar Helga Kristinsson frá 2006
um, að rösklega 40% stöðuveitinga í
há embætti árin 2001-2005 hafi verið
stjórnmálalegs eðlis, en ekki ráðist af
skrifræðisreglum (goggunarröð) eða
hæfnissjónarmiðum.
Stefán mistúlkar að vísu
rannsóknina. Gunnar Helgi hafði
rætt við 17 sérfræðinga, sem hann
valdi sjálfur, um 111 stöðuveitingar
árin 2001-2005 og flokkað þær með
aðstoð sérfræðinganna. 68% stöðu-
veitinga voru taldar ráðast af hæfnis-
sjónarmiðum, 57% af skrifræðis-
reglum og 44% af stjórnmála-
sjónarmiðum (en auðvitað gátu
stöðuveitingar ráðist af fleiri sjónar-
miðum en einu; hæfasti umsækjand-
inn gat verið í sama flokki og ráð-
herra). Samkvæmt rannsókninni
mátti aðeins skýra 16% stöðuveitinga
með stjórnmálasjónarmiðum einum.
Þótt Stefán mistúlkaði niðurstöð-
urnar, má líka gagnrýna rannsókn-
ina með ýmsum rökum. Gunnar
Helgi er stækur andstæðingur Sjálf-
stæðisflokksins og telur þar
„skrímsladeild“ öfluga, eins og hann
orðaði það í sjónvarpsviðtali 19.
ágúst 2009. Hvernig valdi hann sér-
fræðingana 17? Af hverju valdi hann
tímabilið 2001-2005, þegar Sjálfstæð-
isflokkur og Framsóknarflokkur
voru við völd, en ekki önnur tímabil,
þegar fleiri flokkar voru í stjórn?
Hverjar voru þær stöðuveitingar,
sem taldar voru eingöngu ráðast af
stjórnmálasjónarmiðum? Gunnar
Helgi hefur ekki svarað fyrirspurn
minni um síðasta atriðið.
Árið 2008 var hins vegar gerð evr-
ópsk samanburðarrannsókn á stöðu-
veitingum í krafti stjórnmála (party
patronage), og birtust niðurstöð-
urnar í bók 2012. Þar komast um-
sjónarmennirnir, Kopecký og Mair,
að þeirri niðurstöðu, að Ísland sé í
hópi þeirra fimm ríkja af fimmtán,
sem rannsökuð voru, þar sem stjórn-
málalegar stöðuveitingar séu hlut-
fallslega fæstar, ásamt Bretlandi,
Hollandi, Danmörku og Noregi, en
flestar séu þær í Ungverjalandi.
Þessar niðurstöður ríma vel við
niðurstöður í mælingu Transparency
International á spillingarvitund í
mörgum löndum. Samkvæmt þeim
var Ísland annað óspilltasta land
heims af 133 löndum árið 2003 og hið
óspilltasta af 158 löndum árið 2005.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Hver eru gögnin
um spillingu?