Fréttatíminn - 17.03.2017, Qupperneq 12

12 | FRÉTTATÍMINN | FÖSTUDAGUR 17. MARS 2017
ÞJÓNUSTA Í ALMANNAÞÁGU
Erdogan Tyrklandsforseta var á
síðustu dögum meinað að halda
kosningasamkomur í borgum
Hollands og Þýskalands, í að-
draganda þjóðaratkvæðagreiðslu
um aukið vald til forsetans.
Erdogan hækkaði í botn og kall-
aði hollensk og þýsk stjórnvöld
nasísk fyrir vikið. Hann hótar að
rifta samkomulagi síðasta árs um
hreppaflutninga flóttafólks frá
Evrópu til Tyrklands, um leið og
hann hæðist að ótta Evrópu við
fólk í leit að vernd.
Haukur Már Helgason
ritstjorn@frettatiminn.is
Þann 16. apríl næstkomandi verð-
ur haldin þjóðaratkvæðagreiðsla í
Tyrklandi um breytingar á stjórn-
arskrá landsins í 18 liðum. Veiga-
mestu og umdeildustu liðirnir í til-
lögunum myndu breyta stjórnkerfi
landsins úr þingbundnu lýðræði í
forsetalýðræði. Í dag er forseta-
embættið að miklu leyti táknrænt,
um leið og forsetinn hefur neitun-
arvald gagnvart lagabreytingum,
líkt og á Íslandi, og er að auki æðsti
yfirmaður hersins. Með breyttri
stjórnarskrá héldi hann þeim völd-
um en yrði einnig leiðtogi ríkis-
stjórnar og myndi skipa ráðherra.
Það er flokkur Receps Tayyip
Erdogan Tyrklandsforseta, AKP,
sem á frumkvæði að tillögun-
um og lagði þær fyrst fram árið
2011. Flokkurinn fer með hrein-
an meirihluta á þingi, með 317
þingmenn af 550, en til að leggja
stjórnarskrárbreytingar undir
þjóðaratkvæði þurfa þrír fimmtu
hlutar þingmanna að sam-
þykkja tillögurnar. Slíkur aukinn
meirihluti náðist fyrst síðastliðinn
vetur þegar f lokkur þjóðernis-
sinna, MHP, veitti þeim fulltingi sitt
eftir samningaviðræður þar sem
ákvæðum í breytingatillögunni var
fækkað úr 21 í 18.
Ósættið við Erdogan
Erdogan var borgarstjóri Istanbúl
frá 1994 til 1998 og forsætisráð-
herra Tyrklands frá 2003 til 2014.
Þegar stjórnarskráin meinaði hon-
um að gegna því hlutverki lengur
bauð hann sig fram til forseta, og
náði kjöri. Hann tók þátt í stofn-
un Réttlætis- og þróunarflokksins,
eða AKP, árið 2001. AKP hefur not-
ið hreins þingmeirihluta og far-
ið með stjórn landsins nær óslitið
frá kosningunum 2002. Framan af
var flokkurinn hlynntur vestrænu
samstarfi og þátttöku Tyrklands í
því, að meðtalinni aðild að Evrópu-
sambandinu, en aðildarviðræður
Tyrklands hófust árið 2005. Síðustu
ár hefur orðið tvísýnna um afstöðu
flokksins, og landsins með.
Árið 2013 er áætlað að þrjár og
hálf milljón manns hafi tekið þátt í
þúsundum mótmælasamkoma gegn
ríkisstjórn Erdogans sem þá var
forsætisráðherra. Mótmælin eru
kennd við Taksim Gezi-garðinn og
beindust fyrst að áformum stjórn-
valda um að láta garðinn víkja fyrir
verslunarmiðstöð. Eftir að lögregla
beitti táragasi og vatnsþrýstidæl-
um gegn mótmælendum óx hreyf-
ingunni ásmegin og beindist ekki
lengur að einstökum skipulagsat-
riðum og umhverfismálum held-
ur ofríki stjórnvalda, átroðslu á
réttindum og þátttöku Tyrklands
í stríðinu í Sýrlandi. Ríkið svaraði
af fullum mætti. Þegar 3.000 mót-
mælendur höfðu verið handteknir,
8.000 særst og ellefu látist lognað-
ist mótmælaaldan út af.
Talað var um þessa atburði sem
mesta óróa í Tyrklandi svo áratug-
um skipti. Þremur árum síðar, sum-
arið 2016, var gerð tilraun til valdar-
áns. Atburðarásin er enn ekki alveg
gegnsæ. Samkvæmt hefð hófst
valdaránstilraunin innan hersins.
Erdogan segir hins vegar að hún
hafi verið leidd af fylgismönnum
Fethullah Gülens, prédikara og
fyrrum bandamanns Erdogans sem
flúði árið 1999 til Bandaríkjanna.
Veraldarhyggjan og herinn
Mustafa Kemal Atatürk, herfor-
inginn sem leiddi sjálfstæðisbaráttu
Tyrkja eftir fyrri heimsstyrjöld og
varð fyrsti forseti, gerði veraldar-
hyggju, aðskilnað stjórnmála og
trúarskoðana, að grundvallaratriði
í stjórnmálum þess. Kveðið hefur
verið á um trúarlegt hlutleysi rík-
isins í stjórnarskrá frá árinu 1928,
og í núgildandi stjórnarskrá, frá ár-
inu 1982, er öll mismunun á grund-
velli trúarbragða bönnuð. Að vissu
leyti gengur Tyrkland lengra í þessa
átt en mörg Evrópulönd: starfsemi
trúarlegra stjórnmálaf lokka er
bönnuð í Tyrklandi – og trúarleg-
ur klæðnaður, meðal annars sjölin
sem nú er deilt um í Evrópu, hefur
verið bannaður meðal opinberra
starfsmanna frá níunda áratugnum.
Ríkið er veraldlegt en yfirgnæf-
andi meirihluti íbúa þess eru einn-
ar trúar, ýmist af sannfæringu eða
nafninu til. Frá tíma Atatürks hef-
ur eitt af hlutverkum hersins verið
að verja stjórnarskrá lýðveldisins,
ekki síst gegn trúarlegum stjórn-
málaöflum. Í krafti þess hlutverks
framdi herinn valdarán sín til
þessa, árin 1960, 1971, 1980 og 1997.
Og þegar eiginkona Abdullah Gül,
forseta Tyrklands frá 2007 til 2014,
klæddist slæðum á opinberum vett-
vangi hristi herinn sverðin sín og
áréttaði í tilkynningu að hver sem
beitti trúnni í pólitískum tilgangi
yrði þar með óvinur lýðveldisins.
Eftirmál valdaránstilraunar
Vegna þessa hlutverk hersins renna
á ýmsa tvær grímur þegar Erdogan
fullyrðir að valdaránstilraun síðasta
árs hafi verið gerð af fylgismönnum
prédikarans Gülens innan hersins.
Hvernig sem hermenn skil-
greindu hollustu sína árið 2016 tókst
Erdogan að beita valdaránstilraun-
inni til að afvopna, ef ekki kæfa,
alla helstu andstæðinga sína. Sam-
kvæmt talningu ungra tyrkneskra
blaðamanna sem starfrækja vef-
inn turkeypurge.com hafa alls yfir
128.000 kennarar, lögreglumenn,
aðrir embættismenn, hermenn og
herforingjar verið reknir í hreins-
unum eftir valdaránstilraunina;
yfir 4.000 dómarar og saksóknarar;
7.000 fræðimenn; 46.000 manns
hafa verið handtekin fyrir óljósar
sakargiftir, þar af 162 blaðamenn;
yfir 2.000 menntastofnunum hefur
verið lokað ásamt 149 fjölmiðlum og
vefsvæðum.
Og nú, að þessum hreinsunum
loknum, leggur þingið til þjóðar-
atkvæðagreiðslu stjórnarskrár-
breytingar sem er ekki aðeins ætlað
að stórauka völd forsetans heldur
er þar líka ákvæði sem banna fólki
með tengsl við herinn að bjóða sig
fram til kosninga.
Styggðin í Evrópu
Í mörgum löndum Evrópu kepp-
ast nú bæði frjálslyndir flokkar og
íhaldsöfl við að endurheimta þá
kjósendur sem öfga-hægrið hefur
nýverið dregið til sín, með því að
taka eitt og eitt skref í átt að útilok-
unarstefnu öfgaflokkanna. Erdogan
veit að þar er hann í lykilstöðu, eftir
samkomulag frá síðasta ári um að
Evrópusambandið endursendi til
Tyrklands flóttafólk sem kemur yfir
Miðjarðarhaf.
Hátt í þrjár milljónir sýrlenskra
flóttamanna eru í Tyrklandi. Falli
Erdogan frá samkomulaginu, hleypi
þeim sem vilja áfram til Evrópu,
óttast evrópskir ráðamenn að
útlendingastyggð kjósenda þeirra
verði óviðráðanleg.
Um leið hæðist Erdogan að ótta
evrópskra ráðamanna: „Evrópa
hættir á að drukkna í hræðslu sinni.
Tyrkjahatur magnast. Íslamófóbía
færist í aukana. Þeir eru meira að
segja hræddir við flóttamennina
sem leita verndar þar,“ sagði hann
í ræðu á þriðjudag.
Tækifærin
Í Þýskalandi býr ein og hálf millj-
ón tyrkneskra ríkisborgara. Tyrkir
í Þýskalandi mynda þannig, svo að
segja, sjöundu stærstu borg Tyrk-
lands. Samkvæmt skoðanakönnun-
um styðja um 60 prósent þeirra
Erdogan. Það er að því leyti skilj-
anlegt að forsetinn skuli reiðast því
að fá ekki að halda framboðsfundi
þar – eða í Hollandi eða Austurríki,
nú þegar hann er hársbreidd frá því
sem stuðningsmenn hans kalla lýð-
ræðisumbætur en andstæðingar að
innsigla gerræðið.
Þó er líklega raunsærra að meta
athafnir Erdogans út frá hags-
munum en tilfinningum. Eitt er
óumdeilt: þetta er kosningaár.
Undanliðið ár hafa evrópskir stjórn-
málamenn hafa komið sér í fárán-
lega sjálfheldu gagnvart Tyrklandi.
Eftir skammarlega undanlátssemi
við hrinu mannréttindabrota í
kjölfar valdaránstilraunarinnar,
stökkva þeir nú á tækifæri til að
senda kjósendum sínum innihalds-
rýr en hávær merki um óbilgirni og
staðfestu í garð Tyrkjanna.
Um leið virðist Erdogan sjá sér
hag í að gera sem mest veður úr
mótlætinu. 40 prósent kjósenda
eru sagðir fylgjandi stjórnarskrár-
breytingunum, 40 prósent á móti
og 20 prósent enn óákveðin. Að
mála skrattann aðeins sterkari lit-
um á vegginn gæti gert gæfumun-
inn.
Evrópa í Tyrklandi, Tyrkland í Evrópu
Recep Tayyip Erdogan
Tyrklandsforseti hefur
farið hörðum orðum um
hollensk og þýsk stjórnvöld
undanfarna daga.
Myndir | Getty
Hert öryggisgæsla er nú við hollenska sendiráðið í Istanbúl eftir að fólk tók að
safnast þar saman til að mótmæla hollenskum stjórnvöldum.
Hvernig sem hermenn skilgreindu hollustu sína árið
2016 tókst Erdogan að beita valdaránstilrauninni til að
afvopna, ef ekki kæfa, alla helstu andstæðinga sína.