Morgunblaðið - Sunnudagur - 18.03.2018, Blaðsíða 18

Morgunblaðið - Sunnudagur - 18.03.2018, Blaðsíða 18
VIÐTAL 18 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18.3. 2018 Þ að var árið 1990 að Rumford greifi kom inn í líf Jóns Eldons Logason- ar arinmúrara og hafa þeir félagar fylgst að síðan. Nú þegar Jón er hættur að hlaða arna, sinnir aðeins ráðgjöf, lítur hann á það sem sitt helsta hlutverk að koma greifa þessum á framfæri við íslensku þjóðina. Ævistarf hans hafi verið svo marg- slungið og merkilegt. Það sem gerir vináttu þessara tveggja manna óvenjulega er sú stað- reynd að Rumford greifi var uppi um aldamótin 1800. Það breytir ekki því að áhrifa hans gætir víða ennþá. Svo notuð séu orð Jóns Eldons sjálfs þá fæddist hann inn í starf arinmúrarans; tók við af föður sínum, Loga Eldon, sem hlóð sinn fyrsta arin árið 1929. Fyrir kurteisissakir sleppi ég því að spyrja Jón Eldon um það hvort nöfn þeirra feðga hafi gert útslagið þegar þeir ákváðu að snúa sér að aringerð enda hefur hann örugglega verið þráspurður um það gegnum tíðina. „Pabbi átti eðli málsins samkvæmt mikið af arinbókum og nafnið Rumford greifi bar oft fyr- ir augu,“ segir Jón Eldon og skildi engan undra, það var einmitt Rumford greifi sem fann upp arininn. Það var þó ekki fyrr en árið 1990 að Jón Eldon fór að kynna sér ævi og störf greifans að nokkru gagni. „Þá var ég orðinn áhugasamur um staðlaðan arin sem virkar alltaf; en ekki að hlaða bara eftir einhverjum teikningum arki- tekta sem hugsuðu ef til vill meira um útlitið en hagkvæmnina. Þá blasti við að leita í smiðju til Rumfords enda er hann þekktur fyrir að hafa hannað sparneytnasta arininn og mesta hita- gjafann. Það er engin tilviljun að hugmyndir Rumfords gengu í endurnýjun lífdaga í olíu- kreppunni upp úr 1970,“ segir Jón Eldon. Vildi bæta loftið í Evrópu Arnar Rumfords geta verið hvernig sem er að utan en eldstæðið sjálft er alltaf eins í laginu; hátt og grunnt og hliðarnar óbeinar til að varpa hitanum fram í rýmið sem á að kynda. Jón Eld- on sýnir okkur Árna Sæberg ljósmyndara þetta í verki með því að kveikja upp í sínum „Rum- ford“ í stofunni á heimili sínu. Það er tilkomu- mikil sjón. Fyrsti Rumford-arinninn kom á markað árið 1796 og var öllum frjálst að nota hönnunina. Jón Eldon bendir á að greifinn, sem þá bjó í Þýska- landi, hafi sett í gang fjöldaframleiðslu og dreift arninum til fleiri landa Evrópu í því augnamiði að bæta loftið í álfunni. „Það var allt á kafi í kol- areyk á þessum tíma og sýnt hefur verið fram á að arininn frá Rumford hafi minnkað mengun eldsneytiseyðslu, það er kol og eldivið, um 70 % bæði við upphitun og eldamennsku. Hann bætti þar með loftgæðin jafnt úti sem inni og því má því slá því föstu að Rumford hafi lengt líf býsna margra, auk þess sem hann var auðvitað braut- ryðjandi á sviði umhverfisverndar. Langt á und- an öðrum,“ segir Jón Eldon en þess má geta að Rumford greifi var líklega fremsti vísindamaður heims á sviði hitarannsókna á þessum tíma. Auk vísindastarfanna var hann afkastamikill hönnuður og hannaði líka eldavélar og reykháfa sem tóku fram öllu sem þá þekktist og breyttu lífi fólks til hins betra. Kominn af bændafólki Rumford greifi fæddist í bænum Woburn í Massachusetts í Bandaríkjunum árið 1763. For- eldrar hans voru bændur, breskir landnemar og hlaut snáðinn nafnið Benjamin Thompson. Hann var tápmikið og athugult barn sem veitti sólmyrkva sérstakan áhuga. Thompson ólst upp við nauman kost en hann missti föður sinn korn- ungur. Hann nam eðlisfræði og gerðist farand- kennari. Hann var ráðinn til starfa af auðugri fjölskyldu í bænum Rumford og eftir að hafa heillað hana upp úr skónum gekk hann að eiga dótturina á heimilinu. Það reyndist að- göngumiði hans inn í líf hinna ríku og merki- legu, ef svo má að orði komast. Rumford gekk í bandaríska herinn og vann sig á methraða upp í majórstign. Hann reyndist hins vegar úlfur í sauðargæru; því Rumford hélt tryggð við Englandskonung og njósnaði fyrir hann um landa sína. Sendi meðal annars bréf yf- ir hafið með ósýnilegu letri. Þegar það komst upp átti hann fótum sínum fjör að launa; flúði til Englands en varð að skilja eiginkonu sína og dóttur eftir. Við komuna þangað var hann sleg- inn til riddara af Georg konungi III., Sir Ben- jamin Thompson. Nokkrum árum síðar sneri Rumford tíma- bundið aftur til Bandaríkjanna til að stýra kóngsmönnum gegn kólónistum. Fékk hers- höfðingjatign og hvítan hest. Sú dvöl varð þó ekki löng. Að sögn Jóns Eldons situr sviksemin ennþá í Bandaríkjamönnum og fyrir vikið hefur Rumford greifi aldrei notið sannmælis þar um slóðir fyrir afrek sín á vísindasviðinu. „Sem er synd,“ segir hann. Stundaði tunglrannsóknir Meðan á þessari stuttu dvöl í Bandaríkjunum stóð hóf Rumford markvissar tunglrannsóknir sem áttu eftir að standa lengi. Ekkert virðist hafa verið honum óviðkomandi. Þess má til gamans geta að gígur á tunglinu er nefndur Rumford-gígur, eftir greifanum. Þess má geta að arinhönnun Rumfords er allsráðandi í Bretlandi en mun minna fer fyrir henni vestra. Að vísu hefur maður að nafni Jim Buckley frá Seattle, að sögn Jóns Eldons, verið óþreytandi frá því um 1970 að kynna og setja upp arna eftir Rumford víða um heim. Rumford greifi vakti hvarvetna athygli fyrir fas sitt og gáfur og komst svo til undantekning- arlaust að æðstu mönnum á hverjum stað, svo sem Napóleon keisara í Frakklandi. Sat með honum margar veislur. „Það opnaðist allt fyrir honum þar sem hann kom,“ segir Jón Eldon en meðal landa sem Rumford sótti heim má nefna Prússland, Austurríki og Ítalíu. Hugurinn leitaði til Þýskalands og Rumford setti á fót verksmiðju í Mannheim sem fram- leiddi fallbyssur, púður og fatnað. Hann var þá þegar orðinn kunnur fyrir metnaðarfullar púð- urrannsóknir sínar. Rumford vann stöðugt að því að rannsaka og bæta fallbyssur. Sat ekki auðum höndum Leiðin lá til München árið 1785, þar sem Rum- ford vann hylli Karls Theódórs, kjörfursta af Bæjaralandi, sem með tímanum gerði hann að greifa af hinu helga rómverska heimsveldi og þaðan kemur nafnið sem fylgdi honum æ síðan, Rumford greifi, eftir bænum í Massachusetts sem hann gifti sig í. Rumford sat ekki auðum höndum í München, hélt meðal annars áfram að gera nákvæmar rannsóknir á eldi og eldstæðum. „Það fór ekkert framhjá honum,“ segir Jón Eldon. „Það var til dæmis Rumford sem hugkvæmdist að hafa minnstu pottana næst eldinum og stærstu pott- ana fjærst, auk þess sem hann var fyrstur til að aðskilja eld og mat. Fram að því hafði eldurinn bara leikið um bráðina,“ segir Jón Eldon og bætir við að hann hafi líka hannað brauðgerð- arofn sem ennþá standi fyrir sínu. Þá var það var Rumford sem fyrstur manna mun hafa opn- að eldhúsið á heimili sínu og látið það renna saman við borðstofuna; eins og er svo vinsælt í dag. Öllum þessum árum síðar. Rumford setti einnig upp hitakerfi og arna í húsum og höllum í Bæjaralandi og kenndi heimamönnum að gjörnýta hitann. Allir áttu að njóta góðs af þessari merku nýjung og þess vegna hannaði Rumford minni arin sem hentaði alþýðu manna. Hann fann líka leið til að láta lofta vel og vandlega um híbýli fólks. „Það voru ekki mygluvandamálin á þeim tíma,“ segir Jón Eldon. Kenndi Þjóðverjum að sjóða kartöflur Rumford stúderaði einnig ljósfræði og jók ljós- magnið á heimilum um aldamótin 1800. Þá hug- kvæmdist honum tvöfalda glerið til að einangra hús. „Hann áttaði sig á því fyrstur manna að gler einangrar ekki, heldur loftið á milli gler- janna,“ segir Jón Eldon. Ekki nóg með það. Rumford var einnig langt á undan sinni samtíð þegar kom að næring- arfræði og nýtingu og geymslu matvæla. „Hann kenndi Þjóðverjum til dæmis að sjóða kartöflur; fram að því voru þær borðaðar hráar. Hann þurrkaði þær einnig og breytti í flögur – löngu áður en menn byrjuðu á því í Þykkvabænum,“ segir Jón Eldon með bros á vör. Súpueldhús Rumfords voru víðfræg og teygðu anga sína vítt og breitt um Evrópu. Þá hannaði hann ferðaeldhús fyrir herinn. „Upp- skriftin er ennþá til og ég hef smakkað þessa súpu. Hún er mjög góð,“ fullyrðir Jón Eldon. „Það er ekki ofmælt að kartöflusúpan hans Rumfords hafi haldið lífi í þýsku þjóðinni eftir báðar heimsstyrjaldirnar.“ Gufa var á þessum tíma hvimleitt vandamál við suðu matvæla en Rumford fann lausn á því; hannaði eftir þrotlausar tilraunir pottlok sem héldu gufunni í skefjum. Allir hlutir áskorun Það voru ekki bara súpur, Rumford er einnig eignaður forláta búðingur sem er heitur að inn- an en kaldur að utan. „Hann var búinn að brenna sig svo oft á tungunni að hann varð að leysa þetta mál,“ segir Jón Eldon. „Hann var stöðugt að hagræða og gera betur. Fyrir Rum- ford voru allir hlutir áskorun.“ Kaffi var Rumford alla tíð hugleikið og rann- sóknir hans bentu til þess að það hefði mun meira næringargildi fyrir fólk en te. Spakmælið „hver drekkur te þegar kaffi er á boðstólum?“ mun þó ekki vera frá greifanum komið. Rumford greifi var ekki bara í tæknilegum úrlausnum, heldur ekki síður félagslegum. Verk var að vinna í Bæjaralandi og umbæturnar hvíldu á herðum greifanum. Þannig setti hann á laggirnar her fyrir Karl Theódór, úr svo- nefndum leysingjalýð, en fram að því hafði kjör- furstinn litla möguleika á því að verja sitt land Ekkert var honum óvið- komandi Nafnið Rumford greifi er ef til vill ekki á hvers manns vitorði hér í fásinninu. Það er eigi að síður svo að sitthvað sem þessi bresk/bandaríski vísindamaður fann upp fyrir meira en tveimur öldum kemur reglulega við sögu í okkar lífi öllum þessum árum síðar. Það er því ekki að ósekju að Jón Eldon Logason arinmúrari hefur á seinni árum gert það að köllun sinni að kynna greifa þennan fyrir fólki. Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is

x

Morgunblaðið - Sunnudagur

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið - Sunnudagur
https://timarit.is/publication/1078

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.