Morgunblaðið - 14.06.2018, Blaðsíða 28

28 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 14. JÚNÍ 2018
Mest seldu ofnar
á Norðurlöndum
áreiðanlegur hitagjafi
10 ára ábyrgð
Draghálsi 14 - 16 · Sími 4 12 12 00 · www.isleifur.is
Uppruni pípunnar óljós
Ofan í rústir þessa hús hefur rusli
verið dengt og þar hafa forvitnilegir
hlutir fundist. En Steinunn segir að
undir því lagi hafi hins vegar fund-
ist enn forvitnilegri hlutir.
„Við höfum m.a. fundið krítar-
pípur, og ein þeirra er einstök með-
al þeirra krítarpípna sem fundist
hafa hér á landi. Hún ber manns-
höfuð og nú er það verkefni okkar
að rannsaka uppruna hennar. Við
höfum nú þegar leitað til kollega
okkar hér heima og erlendis en eng-
in niðurstaða er þó komin í það mál.
Þá komum við einnig niður á kjálka-
bein með tönnum. Það er ein-
kennilegt að finna svo auðgrein-
anleg mannabein fjarri öðrum
beinum. Hins vegar verður að taka
tillit til þess að við erum að grafa í
gömlum kirkjugarði þar sem ganga
má út frá því að grafir hafi verið
teknar ofan á eldri gröfum og þá
geta bein skolast til. Þetta tilvik er
þó dálítið undarlegt og við eigum
eftir að leita skýringanna á þessu.“
Þótt enn eigi hópurinn eftir að
komast niður á sjálfan kór klaust-
urkirkjunnar sýna mælingar að
byggingin hefur verið um 23 metrar
á lengd.
„Kirkjan er mun stærri en hingað
til hefur verið talið að hún væri og
hún er t.d. mun stærri en núverandi
kirkja sem stendur á staðnum. Við
vitum að hún var stækkuð til muna
á 13. öld og svo mikil var viðbótin að
það þurfti að vígja hana sérstaklega
í kjölfar framkvæmdanna.“
En það er ekki aðeins kirkjan
sjálf sem reynist mun stærri en
gengið hefur verið út frá.
„Við höfum tekið um sex könn-
unarskurði til að meta umfang
þeirra mannvirkja sem risið hafa á
staðnum og ásamt þeim könn-
unarskurðum höfðum við nýtt okk-
ur jarðsjármælingar. Við gerðum
ráð fyrir að svæðið í heild væri um
1.600 fermetrar. En við ákváðum að
grafa skurð ofan í öskuhaug austan
megin við þetta svæði og þar koma
einnig í ljós byggingar og það sýnir
að svæðið hefur verið mun stærra
en við töldum.“
Vilja rannsaka pláguna
Steinunn segir að ein helsta
ástæða þess að ákveðið hafi verið
að ráðast í uppgröft á kór klaustur-
kirkjunnar sé sú að þar séu mestar
líkur á að komast í tæri við svarta-
dauða, hina illræmdu plágu sem
felldi drjúgan hluta landsmanna í
upphafi 15. aldar.
„Heimildir greina frá því að allir
munkarnir í klaustrinu, að einum
undanskildum, hafi látist úr veik-
inni og ábótinn einnig. Þessir menn
hafa líklegast verið lagðir til hvíld-
ar undir gólfi kirkjunnar, í kórnum
eða austan megin við hann. Nýj-
asta tækni gerir okkur kleift að
rannsaka svartadauða ef jarð-
neskar leifar þessara manna finn-
ast. Íslensk erfðagreining ætlar að
leggja okkur myndarlegt lið og
mun sjá um þennan þátt rannsókn-
arinnar sem er gríðarlega kostnað-
arsamur.“
Steinunn segir að áhuginn fyrir
rannsóknum á svartadauða hér á
landi nái út fyrir landssteinana
enda hafi plágan haft víðtæk áhrif
og haft mótandi áhrif á samfélagið.
„Plágan kemur seint hingað og
það hefur almennt verið talið vegna
þess að fólk dó mjög fljótt eftir að
það veiktist. Því hafi fólk í raun
ekki náð með sjúkdóminn til lands-
ins. En svo gerist það áratugum
eftir að hún geisar víðast hvar um
Evrópu og hefur þá gríðarleg áhrif
á samfélagið. Þegar þetta var gekk
plágan öðru sinni í Englandi og
sennilega barst hún þaðan til
landsins. Eitt af því sem við vitum
er að búskapur tók breytingum.
Menn færðu sig úr nautgriparækt í
sauðfjárrækt því hún var ekki eins
mannaflsfrek og þær breytingar
höfðu aftur áhrif á gróðurfar í land-
inu. Þetta ætlum við að skoða í
rannsókninni. Þá vitum við einnig
að tilkoma klaustursins hafði áhrif
á gróðurfarið og við beinum sjón-
um okkar m.a. að hinum svokölluðu
klausturjurtum sem ræktaðar voru
upp í kringum klaustrin í landinu.“
Rannsaka skordýr á svæðinu
En rannsóknin á svartadauða
beinist ekki aðeins að mannabein-
unum sem vonir standa til að koma
niður á. Þannig er skordýrafræð-
ingur einnig að störfum við upp-
gröftinn en nú er hægt að greina
svartadauða í skordýrum sem finn-
ast frá tímum plágunnar. Steinunn
segir að hópurinn stefni á að upp-
greftrinum ljúki fyrir mánaða-
mótin en að þá taki við mikil og
ströng greiningarvinna þar sem af-
rakstur rannsóknarinnar verður í
brennidepli.
Grafa sig niður á svartadauða
 Kór klausturkirkjunnar á Þingeyrum grafinn upp í næstu viku  Kirkjan og byggingarsvæðið
mun stærra en áður var talið  Yngri jarðlög geyma margt forvitnilegt  Mannabein og krítarpípur
Ljósmynd/Ómar Valur Jónasson
Uppgröftur Rannsóknarhópurinn hafði í nógu að snúast í blíðviðrinu í gær þegar dróni var settur á loft til að fanga
mynd af stöðunni. Jafnt og þétt koma eldri jarðlög í ljós og í næstu viku mun klausturkirkjan líkast til koma úr jörðu.
Ljósmynd/Indri Skarphéðinsson
Óþekkt Á sjötta degi rannsóknar-
innar kom í ljós einstök krítarpípa
sem í er greypt höfuð af manni.
BAKSVIÐ
Stefán E. Stefánsson
ses@mbl.is
Fornleifafræðingar vinna nú hörð-
um höndum að því að grafa upp
stórt rannsóknarsvæði á Þingeyrum
í Austur-Húnavatnssýslu. Markmið
fræðimannanna er að komast niður
á rústir gömlu klausturkirkjunnar
sem reist var á
staðnum í kaþ-
ólskum sið.
Kirkjan þjónaði
klaustrinu sem
starfrækt var á
staðnum í rúmar
fjórar aldir, frá
1133 til 1551.
Það er dr. Stein-
unn Kristjáns-
dóttir sem stýrir
uppgreftrinum
en hún hefur á síðustu árum unnið
að rannsóknum á íslensku klaustur-
stöðunum, stýrði m.a. uppgreftrin-
um á klaustrinu á Skriðu og leitinni
að staðsetningu klausturbygginga á
öðrum þeim stöðum sem vitað er að
starfrækt voru í landinu á sínum
tíma. Hún hefur gefið út tvær bæk-
ur um efnið, Sagan af klaustrinu á
Skriðu, sem kom út árið 2012 og
Leitin að klaustrunum sem út kom í
fyrra. „Aðstæður hafa verið mjög
góðar og þrátt fyrir rigningarspá þá
hefur ekkert rignt á okkur. Við er-
um að grafa allt upp í 9 klukku-
stundir á dag og því sækist verk-
efnið fremur hratt.“
Afmörkuð rannsókn
Steinunn segir að ekki veiti af
enda sé skammur tími til stefnu.
Uppgröfturinn muni aðeins standa í
mánuð.
„Við fengum hæsta styrk úr
Fornminjasjóði eða 5 milljónir en
þetta verkefni er mjög umfangs-
mikið og því duga þessir fjármunir
hvergi nærri til. Við höfum því verið
að leita fjármagns víðar.“
Sem stendur er hópurinn, sem
telur um 10 manns, að grafa sig
niður í gegnum jarðlög frá 17. og 18.
öld og þar hefur ýmislegt forvitni-
legt komið í ljós að sögn Steinunnar.
„Það er ljóst að hér eru mann-
virki frá síðari tímum sem reist hafa
verið ofan á gömlu kirkjurústunum.
Þetta er 50 til 60 fermetra bygging
sem hefur verið tvískipt. Við höfum
ekki enn kveðið upp úr um hvaða
hlutverki þessi bygging hefur þjón-
að en öskulög, bæði viðar- og
móaska er að koma í ljós og það
bendir til þess að þetta hafi verið
mannabústaður fremur en notað til
skepnuhalds.“
Steinunn
Kristjánsdóttir
Uppgröfturinn sem nú stendur yfir er hluti stærra verkefnis sem hlotið
hefur yfirskriftina Þingeyraverkefnið. Verkefnið hefur þríþættan tilgang,
að grafa upp minjar tengdar klaustrinu á staðnum, greiningu gróðurfars
á miðöldum á staðnum og í nágrenni hans og að rannsaka handritamenn-
ingu miðalda. Þingeyraklaustur var miðstöð íslenskrar ritmenningar um
aldir og er sá þáttur rannsóknarinnar unninn í samstarfi við Snorrastofu í
Reykholti og Árnastofnun.
Í stjórn Þingeyraverkefnisins eru Björn Bjarnason, fyrrverandi ráðherra
sem er formaður, dr. Guðrún Nordal, forstjóri Stofnunar Árna Magnús-
sonar og dr. Valur Ingimundarson, prófessor. Þá sitja í stjórn verkefnisins
stjórnendur rannsóknanna, þau dr. Steinunn Kristjánsdóttir, prófessor í
fornleifafræði, dr. Egill Erlendsson, prófessor í umhverfisfræði og Bergur
Þorgeirsson, forstöðumaður Snorrastofu.
Hluti stærri rannsóknar
ÞINGEYRAVERKEFNIÐ