Morgunblaðið - 04.08.2018, Page 22

22 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. ÁGÚST 2018
Stundum er sagt aðviðskipti byggist átrausti. Hið samamá segja um
tungumálið. Það byggist á
því að fólk geti treyst sam-
eiginlegum skilningi á merk-
ingu orðanna og hvað þau
standi fyrir; samfélagssátt-
málanum um hvað sé fagurt
og réttvíst. Skilningur okkar
Vesturlandabúa á friði, frelsi
og fögnuði á rætur að rekja
til siðbótarinnar og þeirra
hugmynda sem leiddu til
stofnunar Bandaríkjanna og
frönsku byltingarinnar undir lok 18. aldar. Með því að veita Bob Dylan
Nóbelsverðlaun í aðdraganda síðustu forsetakosninga í Bandaríkjunum
minnti Sænska akademían okkur á þá arfleifð sem hugmyndin um þetta
mikla ríkjabandalag stendur fyrir um alla heimsbyggðina: mennskuna,
ástina og drauminn um réttlæti handa öllum, sem söngvaskáldið ráma
frá Duluth orti og söng um í miðjum víetnamógöngum bandaríska hers-
ins.
Eftir að vinstrisinnað fólk á Vesturlöndum missti trú á kommúnism-
anum í Austur Evrópu, Kína,
Albaníu, Norður Kóreu og
Kúbu (í þessari röð) náðist
um tíma sátt um frjálslyndar
borgaralegar dyggðir í okk-
ar heimshluta – á þeim
grunni sem Matthías Jo-
hannessen byggði síðar hina
nýju stefnu Morgunblaðsins í lok kalda stríðsins þegar Berlínarmúrinn
var loksins fallinn. Í barnslegri einlægni trúði fólk því að tími átaka-
stjórnmála væri liðinn, líkt og við héldum að tími fjárhagsvandræða væri
að baki árið 2007, og að við tækju samræðustjórnmál um tæknilega út-
færslu á því hvernig sem flestum gæti liðið sem best í samfélaginu. Fólk
trúði því að nú yrði hægt að láta stjórnmálin snúast um evrópumál, um-
hverfismál og frjálst aðgengi að internetinu – á meðan þjóðfélagið og
trúarbrögðin sæju um sig á sjálfstýringunni.
Svo vöknum við upp af þessum fagra draumi með andfælum og upp-
götvum að stór hluti borgaranna getur ekki lesið sér til gagns, skilur
varla trúarbrögð og hefur ekki tileinkað sér þann hugmynda- og lýðræð-
isgrundvöll um frjálslyndi, víðsýni og umburðarlyndi sem hin vel upp-
lýstu vestrænu samfélög hafa byggt tungutak sitt og samfélag á síðustu
aldir. Í andvaraleysinu hafa öfund, þröngsýni, græðgi, hatur og fordómar
grafið um sig – og skapað jarðveg fyrir einfeldningslegan áróður ómálga
lýðskrumara á valdastólum í kringum okkur.
Það er ekki nýtt að ráðamenn snúi upp á merkinguna líkt og Shake-
speare lét nornirnar spá fyrir hinum valdasjúka Macbeth um að flátt yrði
fagurt og fagurt ljótt en það er nýtt að þeir ráði ekki við tungumálið held-
ur komist til valda með smáskilaboðum aðstoðarmanna og án þess að
kunna einföld atriði á borð við tvöfalda neitun eins og forseti Bandaríkj-
anna afhjúpaði á dögunum þegar hann reyndi að skera sig úr landráða-
snörunni sem hann hengdi um hálsinn á sér á fundinum í Helsinki með
Pútín vini sínum – en það er ekki ósennilegt að sá gamli refur kunni vel
að beita tvöfaldri neitun (ekki ósjaldan þrefaldri) þegar mikið liggur við.
„Flátt er fagurt,
fagurt ljótt“
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Tvöföld neitun Stundum verður fólki fóta-
skortur á tungunni.
AFP/Getty Images
Afar og ömmur minnar kynslóðar voru í lang-flestum tilfellum fátækt fólk til sjávar og sveita.Þegar ég fór í fyrsta sinn í sveit, í Flókadal íBorgarfirði sumarið 1950, var enn búið í þrem-
ur torfbæjum í þeim dal. Einum og hálfum áratug síðar er
tæpast ofsagt að leifar 19. aldar hafi blasað við í Skötufirði
við Ísafjarðardjúp. Enginn vegur og mjólkurbrúsar fluttir
á báti yfir í skip.
Þeim mun merkilegra er – sem ég fór að hugsa um eftir
samtal við Svein Einarsson, fyrrum Þjóðleikhússtjóra og
áður leikhússtjóra Leikfélags Reykjavíkur í vor – að það
var þessi sama kynslóð sem hóf endurreisn menningarlífs
á Íslandi undir lok 19. aldar, eftir blómaskeið fyrri alda.
Þegar við horfum yfir farinn veg í þessum efnum er
nánast ótrúlegt hvað gerzt hefur á þessari fámennu eyju
síðustu rúm hundrað ár. Það er ekki síðra afrek en upp-
bygging íslenzks atvinnulífs með nýtingu auðlinda lands
og sjávar.
Undir lok 19. aldar spratt hér upp blómleg leiklistar-
starfsemi, sem leiddi til stofnunar
Leikfélags Reykjavíkur í janúar
1897, sem enn starfar. Þar var mik-
ill metnaður á ferð og nánast ótrú-
legt hvað því fólki hefur á þeim
tíma tekizt að gera mikið úr nánast
engu. En það er líka ljóst að blóm-
legt leiklistarstarf hefur ekki bara
orðið til í Reykjavík þeirra tíma, því að um land allt urðu
til leikfélög áhugafólks. Gamli bóndinn í minni sveit var
einn helzti áhugaleikari í sinni heimabyggð og dóttir hans
varð leikkona við Þjóðleikhúsið.
Rúmum áratug áður en Leikfélagið var stofnað fæddist
lítill drengur í einangraðri byggð í Vestur-Skaftafells-
sýslu. Nafn hans og verk munu lifa svo lengi sem Ísland
verður byggt. Hann hét Jóhannes Sveinsson Kjarval.
Hvernig tókst honum að verða það sem hann varð við þær
aðstæður sem hann bjó við í æsku og síðar í Borgarfirði
eystra?
Hann var ekki einn á ferð. Það er með ólíkindum hvað
fyrsta kynslóð íslenzkra myndlistarmanna hefur skilið eft-
ir sig af verkum sem ekki munu gleymast þótt dægur-
stjörnur samtímans á mörgum sviðum verði týndar og
tröllum gefnar.
Hér varð snemma til athyglisverður áhugi á tónlist og
með sama hætti og myndlistarmennirnir komu fram tón-
skáld sem náðu með ótrúlegum hætti að endurspegla nátt-
úru landsins og íslenzka þjóðarsál í verkum sínum. En því
skal ekki gleymt að við stöndum í þakkarskuld við land-
flótta Gyðinga, sem hingað leituðu undan hörmungum
styrjaldarinnar í Evrópu, vegna þáttar þeirra í uppbygg-
ingu tónlistarlífs á Íslandi.
Við sem horfðum hugfangin á skólasystur okkar, Bryn-
dísi Schram – sem varð áttræð snemma í júlí – sýna list-
dans á sviði Þjóðleikhússins á menntaskólaárum okkar
gerðum okkur enga grein fyrir því að hálfri öld áður hafði
listelskt fólk hafizt handa við að kynna þá listgrein á Ís-
landi.
Stofnun Háskóla Íslands, áður en þjóðin fékk fullveldi,
sýnir þann mikla menningarlega metnað sem var til stað-
ar hjá fólkinu sem hafði alizt upp í torfkofum og í hrörleg-
um verbúðum. Kynslóð barna þeirra og barnabarna skyldi
búa við aðrar aðstæður en það sjálft. Fæstir foreldrar
elztu núlifandi kynslóðar Íslendinga höfðu efni á að afla
sér þeirrar menntunar sem nú þykir sjálfsögð.
Hápunktur þessarar merkilegu sögu eru auðvitað
Nóbelsverðlaun Halldórs Laxness. Í þeim fólst viðurkenn-
ing annarra þjóða á að þetta fámenna og áður fátæka sam-
félag eyjarskeggja í Norður-Atlantshafi ætti sér verðugan
sess meðal svokallaðra menningarþjóða.
Saga bókmenningar okkar á síð-
ustu rúmum hundrað árum er kapít-
uli út af fyrir sig. Það hefur verið gef-
ið út ótrúlega mikið af bókum á
Íslandi á þessu tímabili. Bæði skáld-
sögur og ljóð en ekki síður bækur um
sögu og önnur fræðileg efni.
Í þeim kafla menningarsögu okkar
er hlutur einkaframtaksins mikill. Það eru lítil og meðal-
stór bókaforlög, sem byggð hafa verið upp af áhugamönn-
um, sem eru undirstaðan að því mikla menningarstarfi
sem þar hefur verið unnið. Það er svo augljóst, bæði vegna
smæðar markaðar og af öðrum ástæðum, að gróðavonin
hefur ekki verið hvatinn sem hefur rekið þessa menn
áfram. Þar er annars konar metnaður á ferð.
Allt er þetta til en kannski spurning hvernig hægt er að
veita fólki yfirsýn með aðgengilegum hætti yfir þá miklu
arfleifð sem hér er á ferð.
Það sem hér hefur verið rakið er hið mikla menningar-
lega afrek afa og ömmu okkar allra, fólksins sem fæddist í
torfkofunum eða verbúðunum. Þeirri sögu eigum við ekki
að gleyma og megum ekki gleyma.
Við þurfum að búa svo um hnútana að hún geymist og
færist á milli kynslóða.
Þessi mikla saga er ein af grundvallarástæðum þess að
við getum hvorki leyft okkar að gera Ísland að smáhrepp í
500 milljón manna ríkjabandalagi, sem reynt er að byggja
upp í Evrópu, en flest bendir nú til að mistakist, og við get-
um heldur ekki látið það eftir okkur að selja útlendingum
þetta land í smáskömmtum hér og þar og standa svo
skyndilega frammi fyrir gerðum hlut, þótt miklir peningar
séu í boði.
Vilja menn kannski selja fiskimiðin?!
Nú er reynt að halda því að fólki að það sé einhver
„þjóðrembingur“ fólginn í því að við séum stolt af þessari
bráðum 1.200 ára sögu.
Það er mikill misskilningur. Við eigum þvert á móti að
leggja áherzlu á að halda henni til haga og það gerum við
ekki sízt með því að varðveita tungu okkar og menningu.
Hið menningarlega afrek
afa og ömmu okkar allra
Þau ólust upp í torfkofum
og verbúðum en arfleifð
þeirra er Ísland nútímans
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Hús Seðlabankans við Kalkofns-veg er eins og hús flestra
annarra seðlabanka heims smíðað
eins og virki, og sést þaðan vítt um
sjó og land. Mikið var um að vera í
þessu virki í sumarblíðunni fimmtu-
daginn 31. júlí 2008. Seðlabanka-
stjórarnir þrír, Davíð Oddsson, Ei-
ríkur Guðnason og Ingimundur
Friðriksson, hittu tvo fulltrúa
breska fjármálaeftirlitsins, Michael
Ainley og Melanie Beaman, sem
voru að fylgja eftir óskum stofn-
unarinnar um færslu Icesave-
reikninga Landsbankans úr útibúi
bankans í Lundúnum í breskt
dótturfélag bankans. Þannig yrðu
reikningarnir í umsjá breska inn-
stæðutryggingasjóðsins. Seðla-
bankastjórarnir kváðust vera sam-
mála breska fjármálaeftirlitinu um
að þetta væri nauðsynlegt.
Seðlabankastjórarnir þrír kvöddu
síðar sama dag á sinn fund banka-
stjóra Landsbankans, Halldór J.
Kristjánsson og Sigurjón Þ. Árna-
son, og komu þar þeirri skoðun
sinni á framfæri, eins og þeir höfðu
áður gert, að færa yrði Icesave-
reikningana hið bráðasta yfir í
breskt dótturfélag. Davíð sagði um-
búðalaust að ekki væri hægt að
ætlast til þess af hinu smáa ís-
lenska ríki að það tæki ábyrgð á
Icesave-innstæðunum, enda stæðu
engin lög til þess. „Þið getið sett
Björgólf Guðmundsson á hausinn ef
þið viljið,“ sagði hann, „og eruð
sjálfsagt langt komnir með það, en
þið hafið ekkert leyfi til þess að
setja þjóðina á hausinn með þess-
um hætti.“
Um kvöldið buðu seðlabanka-
stjórarnir einum af æðstu mönnum
Alþjóðagreiðslubankans (BIS) í Ba-
sel, William R. White, í kvöldverð í
Perlunni, en hann hafði verið að
veiða hér lax. Talið barst, eins og
við var að búast, að hinni al-
þjóðlegu lausafjárkreppu sem geis-
að hafði allt frá því í ágúst 2007.
White sagði Davíð: „Það er búið að
ákveða að einn stór banki verði lát-
inn fara á hausinn, það verða
Lehman-bræður, og síðan eitt land,
og það verðið þið.“ Davíð spurði:
„Hvar ertu búinn að fá þér marga
gin og tónik?“ White svaraði: „Bara
einn.“ Lehman-bræður fóru í þrot
15. september sama ár, og íslensku
bankarnir þrír hrundu dagana 6.-8.
október.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Fyrir réttum
tíu árum