Jökull - 01.01.2009, Qupperneq 115

Ferðir í Fjöll Suðursveitar
stað. Hér kann miklu að ráða að bæði þessi byggð-
arlög hafa farið í eyði vegna tíðra eldgosa í og við
Öræfajökul á árunum 1332–1362. Svo skelfileg voru
áhrif þessara eldgosa og mannfellis af þeirra völdum
svo og Plágunnar miklu 1402 og aftur 1495–1496 að
nær öruggt má telja að í þessum byggðarlögum hafi
lítil sem engin byggð orðið aftur fyrr en um 1500,
það er að byggðirnar hafi verið í eyði í nær 170 ár.
Þessi eyða í búsetunni skýrir ef til vill að hluta þann
óstöðugleika sem fjöllin og dalirnir máttu búa við, en
eignakröfur Skálholtsbiskupa vegna Staðarmála má
einnig finna í skjölum fram yfir 1850. Þegar blessað-
ur biskupinn fór að gera landakröfur samkvæmt ein-
hverjum gömlum máldaga, þá gat verið þægilegt að
færa fjöllin og dalina svolítið til, jafnvel að skjóta
þeim milli sveita ef það mætti bjarga einhverju. Við
samanburð heimilda virðist mest hafa verið um flutn-
inga fjalla milli sveita eða innan sveita í Öræfum og
Suðursveit á árunum 1840–1930.
Leiðangurinn 1850
Vorið 1842 kom ungur aðstoðarprestur að Kálfafells-
stað, sá hét séra Þorsteinn Einarsson. Prestur sá er fyr-
ir var, séra Jón Þorsteinsson var farinn að gamlast og
þótti vera heilsudaufur og áhugalítill um kristindóm-
inn. Biskupi þótti hann ölkær um of og samþykkti því
að hingað kæmi aðstoðarprestur, þó sóknin væri ekki
stór. Þessi nýi kapellán var kraftmikill og hugaður,
framfarasækinn og sókndjarfur mjög, einkum þegar
peningar eða jarðeignir áttu í hlut.
Gamli presturinn dó 1848 og tók þá séra Þorsteinn
við embættinu að fullu. Færðist nýi presturinn allur
í aukana þegar sá gamli dó og sótti mjög að bændum
hvar sem peninga eða landskika mætti hafa. Taldi séra
Þorsteinn m. a. að landamerki milli Kálfafellsjarða og
Borgarhafnar væru ekki á réttum stað og hafði uppi
kröfur um breytingar, eins lét hann fara fram rann-
sóknir í því hvar Staðará, sem skildi að jarðirnar hefði
runnið í fornöld, því þar ættu landamerkin að vera.
Í upphafi landvinninga séra Þorsteins kom honum
það í hug að Kálfafellsdalur héldi áfram hinu meg-
in við Brókarjökul. Þá var Brókarjökull mun stærri
en nú er og taldi prestur að jökullinn lokaði dalnum
að hluta, en síðan héldi dalurinn áfram hinum megin
við jökulinn. Hér var eftir miklu að sækjast og ákvað
hann að senda menn á fjöllin til að kanna hinn endann
á Kálfafellsdal.
Það er svo 8. október 1850 að fjórir menn fara
snemma morguns frá bænum Felli sem þá var enn
í byggð og héldu inn Breiðamerkurjökul, svo langt
sem þeir töldu sig hafa dagsbirtu til að komast aftur
að Felli síðar sama dag. Því miður hefur ekki tek-
ist að finna heimildir um hverjir þessir menn voru.
Það er skemmst frá því að segja að mennirnir komu
að stórum dal innarlega í fjöllunum, lá dalur þessi frá
vestri til austurs, yfrið stór og með nokkrum gróðri
í. Grasbrekku sáu þeir stóra að því að þeir töldu fyr-
ir miðjum dal. Fyrir norðurhlíðum dalsins vestur við
Breiðamerkurjökul var laglegt fjall sem sendimenn
prests þekktu ekki nafnið á. Þótti þeim því tilvalið
að gefa því nafn og skírðu fjallið í höfuðið á prestin-
um og heitir fjall þetta síðan Prestfell. Séra Þorsteinn
taldi fremur líklegt að hér væri kominn hinn endinn á
Kálfafellssdal og íhugaði frekari rannsóknir ef aldur
og heilsa næðist til, hvatti hann og fleiri til að leggja
rannsóknum þessum lið. (Hér er stuðst við frásagn-
ir í bókinni, Skaftafellssýsla, sýslu og sóknarlýsingar,
bls. 127–128).
Ekki verður séð að séra Þorsteinn hafi staðið fyrir
fleiri jöklarannsóknaleiðangrum, en rúmlega ári síðar
keypti hann hlut í Fellsjörðinni og hefur eflaust þannig
talið sig best tryggðan um aðgang að hinum endan-
um á Kálfafellsdalnum. Dóttir séra Þorsteins og konu
hans frú Guðríðar Torfadóttur, var frú Torfhildur Þor-
steinsdóttir Hólm skáldkona, fædd og uppalin á Kálfa-
fellsstað í Suðursveit, brautryðjandi í gerð sögulegra
skáldsagna og án efa fyrsti alvöru rithöfundur þjóðar-
innar á okkar tímum.
Draugarnir í Fjöllunum 1928
Næst er gerð tilraun til að rannsaka fjöllin bak við
byggðina sumarið 1928. Þá fóru fjórir menn inn úr
Reynivallafjalli, þaðan inn á Bríkurjökul og svo áfram
þar til þeir sáu ofan í dalinn stóra, þann sama og sendi-
menn séra Þorsteins höfðu lýst eftir ferð sína 1850.
Þeir menn sem í þennan leiðangur fóru voru, Þor-
steinn Guðmundsson bóndi á Reynivöllum, Þórhallur
Bjarnason bóndi á Breiðabólsstað, Sveinn Einarsson
ráðsmaður á Neðribæ á Reynivöllum og Ingvar Þor-
láksson vinnumaður Steinþórs á Hala. (Skaftfellingur
9, árg. 1993).
JÖKULL No. 59, 2009 115