Ljósmæðrablaðið - 01.07.2015, Blaðsíða 29

29Ljósmæðrablaðið - júlí 2015
Skilningur á valdeflingu er nátengdur þeim skilningi sem lagður
er í hugtakið vald. Annar höfundur áðurnefndrar kenningar, Sigríður
Halldórsdóttir (2003a, 2003b), setti fram kenningu um samskiptahætti
og áhrif þeirra í heilbrigðiskerfinu. Grundvallarspurningin í þeirri
kenningu er hvernig manneskja sem hefur í hendi sér ákveðið
vald yfir annarri manneskju notar það vald; allt frá því að gefa
vald (eflandi samskiptaháttur) yfir í að beita valdi (niðurbrjótandi
samskiptaháttur). Sigríður heldur því fram að við höfum öll einhvers
konar vald, vald sé í sjálfu sér hlutlaust hugtak en það hvernig
það er notað breytir umhverfinu og mótar það. Sigríður lítur svo á
að með eflandi samskiptahætti geti einstaklingur upplifað að hann
eflist hið innra, finni fyrir styrkingu frá öðrum, venjulega í gegnum
samræður, samskipti og jákvæð tengsl. Hugmynd hennar um eflingu/
valdeflingu felur í sér að hún auki vald og stjórn einstaklingsins yfir
sjálfum sér og aðstæðum sínum, eyði tilfinningu um varnarleysi og
að viðkomandi öðlist styrka rödd.
Í þeim anda er í þessari grein brugðið upp dæmum úr reynsluheimi
fæðandi kvenna til að varpa frekara ljósi á hugtakið valdeflingu. Við
setjum fram skálduð dæmi úr starfi sem eiga að varpa skýrara ljósi á
hugtakið valdeflingu; um er að ræða dæmigert tilvik og jaðartilvik,
en einnig er varpað ljósi á skyld hugtök. Þá er gerð grein fyrir ólíkum
skilgreiningum á hugtakinu valdeflingu og umræða um og gagnrýni
á þær skilgreiningar ræddar. Að lokum setjum við fram okkar eigin
skilgreiningu á hugtakinu valdefling og hvernig hún tengist hinu
dæmigerða tilviki sem sett var fram í upphafi.
Í lok umfjöllunarinnar ræðum við lítilsháttar hvernig við
ljósmæður getum nýtt hugtakið valdeflingu í starfi og rannsóknum.
Hugtakið valdefling frá nokkrum sjónarhornum – dæmi og ólíkar
skilgreiningar
Dæmigert tilvik (e. model case)
Jóhanna gengur með sitt fyrsta barn. Meðgangan er mjög kærkomin
en Jóhönnu finnst spítalaumhverfið erfitt og kvíðvænlegt. Hún á
að baki erfiða persónulega reynslu og treystir ekki fullkomlega
„kerfinu“. Hún hefur lesið sér til um heimafæðingar og hún og
maki hennar hafa áhuga á að kynna sér það betur. Hún ræðir þessar
hugmyndir við ljósmóðurina sem upplýsir hana um mismunandi
þjónustuform í barneignarferlinu og setur hana í samband við
heimafæðingarljósmóður. Barneignarferlið verður styrkjandi fyrir
samband þeirra hjóna, þau kynna sér saman ólíka fleti og taka upplýst
val um heimafæðingu. Fólk í kringum þau lýsir furðu á ákvörðuninni
og ýjar að því að þau séu að taka óþarfa áhættu. Jóhanna og maki
hennar vísa í rannsóknir og eru sannfærð um að heimafæðing sé
bæði öruggari og betri fyrir þau. Jóhanna tekst sjálf á við fæðinguna
í eigin umhverfi og finnur fyrir eigin styrk. Síðar á lífsleiðinni getur
Jóhanna sótt styrk í þessa jákvæðu reynslu þar sem hún stóð með
sjálfri sér.
Jaðardæmi (e. boarderline case)
Sigríður er barnshafandi að sínu öðru barni. Henni fannst ekki
hlustað á sig í fyrri fæðingu og upplifði að þjónustan væri
ópersónuleg og sjúkdómsvædd. Hún býr í Hafnarfirði en ákveður
að fæða í Keflavík þar sem hún hefur heyrt að þjónustan sé öllu
persónulegri en á Landspítala. Hún ræðir þessar hugmyndir sínar við
ljósmóður í mæðravernd sem sýnir henni skilning og hvetur hana til
að taka ákvörðun á sínum forsendum. Þegar kemur að fæðingunni
gengur allt vel en Sigríður upplifir að ljósmóðirin taki stjórnina að
einhverju leyti. Heildarupplifun Sigríðar er að flestu leyti jákvæð en
henni finnst hún missa stjórnina og vald yfir sjálfri sér og aðstæðum
undir lokin.
Skyld hugtök. (e. related cases)
Í fræðilegri umræðu hefur hugtakið valdefling verið tengt við hugtök
á borð við sjálfsöryggi (e. self-efficacy), sjálfræði (e. self-autonomy),
sjálfseflingu eða það „að vera eigin talsmaður“ (e. self advocacy).
Hildur Sigurðardóttir hefur (2009) gert ítarlega grein fyrir
námskenningu Bandura um sjálfsöryggi í ljósmóðurfræði og hvernig
hún getur nýst til að efla sjálfstraust kvenna í fæðingum. Þar er
sjálfstraust skilgreint sem trú einstaklinga á eigin getu eða hæfni til
þess að framkvæma eða takast á við hin ýmsu verkefni eða aðstæður
í lífinu.
Hugtakið sjálfræði er flókið hugtak líkt og valdefling. Í sinni
einföldustu mynd má segja að kjarni hins siðferðilega hugtaks um
sjálfræði sé það að ráða sér sjálfur, geta tekið eigin ákvarðanir og
valið hvernig maður lifir lífi sínu. Gjarnan er vísað til sjálfræðis
sem hæfileika einstaklingsins til að vera gerandi í eigin lífi. Lengi
hefur verið tekist á um skilgreiningu á sjálfinu, en í tengslum
við valdeflingu hefur verið vísað í hið félagslega sjálf, sem er
aðstæðubundið og ber keim af þáttum eins og félagslegri stöðu og
menningu (Ástríður Stefánsdóttir, 2012).
Tengt þessu er hugtakið „að vera eigin talsmaður“ (e. self-
advocacy). Slagorðið „ekkert um okkur án okkar“, sem ýmis
hagsmunasamtök hafa notað, lýsir ágætlega inntaki þess. Enginn
getur talað fyrir manns hönd nema maður sjálfur. Það að vera
ekki útilokaður frá samræðunni heldur beinn þátttakandi í
henni er meginuppistaðan í því ferli sem þetta hugtak nær yfir
(félagsmálaráðuneytið, 2011).
Þá stendur sjálfsefling mjög nærri hugtakinu valdefling og er
í einhverjum tilfellum notað sem samheiti. Rétt eins og í tilfellinu
hér að framan liggur munurinn helst í því að valdefling er víðtækara
hugtak með áherslu á félagsleg samskipti þar sem hugtakið vald
kemur ríkar við sögu (Hanna Björg Sigurjónsdóttir, 2006).
Eftirfarandi eru fimm dæmi um ólíkar skilgreiningar á hugtakinu
valdefling:
• I. Valdefling er hvernig einstaklingar eru hvattir til að finna eigin
kraft til þess að vinna að velferð sinni og hámörkun lífsgæða
(Hervör Alma Árnadóttir, munnleg heimild, 8. apríl 2011).
• II. Leið til þess að auka getu einstaklinga eða hópa til að taka
ákvarðanir og til að ákvarðanir þeirra leiði til æskilegra aðgerða
og niðurstaðna (utanríkisráðuneytið og Þróunarsamvinnustofnun
Íslands, 2013).
• III. Ferli á milli hjúkrunarfræðings og skjólstæðings sem byggist
á virkri þátttöku og hefur það að markmiði að skjólstæðingur
breyti slæmum heilbrigðisvenjum. Breytingin felur í sér þróun
meðferðarsambands þar sem virk hlustun og þátttaka skapar
nýja þekkingu. Afleiðingin er valdeflandi ferli sem leiðir til
heilsueflandi hegðunar fyrir skjólstæðinginn (Ellis-Stoll og
Popkess-Vawter, 1998).
• IV. Valdefling er það að kennurum er falið vald eða veitt umboð
til að ráða sjálfir yfir því fagi sem þeir nýta í starfi sínu. Þeir geti
því unnið sem fagmenn og þannig styrkt fagvitund sína og stöðu
í samfélaginu (Edda Kjartansdóttir, 2010).
• V. Valdefling er stöðugt og aðstæðubundið ferli sem gerir
einstaklingum kleift að upplifa að þeir geti og hafi rétt til
að bregðast við eigin aðstæðum. Aðstæðurnar einkennast af
ójöfnuði, ósanngirni, undirokun eða mismunun og mótast af
samspili margra þátta eins og menningu, persónulegum þáttum
auk stofnanalegra (Hanna Björg Sigurjónsdóttir, 2006 ).
Framangreindar skilgreiningar bera með sér að hugtakið valdefling
mótast eftir aðstæðum og að notkunarmöguleikarnir spanna vítt
svið. Þrátt fyrir víðtæka notkun á ýmsum fræðasviðum er hugtakið
valdefling fremur nýtt í íslensku hversdagsmáli, en það er tilfinning
höfunda að notkun hugtaksins sé að festast í sessi.
Umræða um skilgreiningar og gagndæmi
• Skilgreining I inniheldur nauðsynlegt lykilatriði sem er að
einstaklingur finnur eigin kraft. Hún getur til dæmis átt við
þegar nemandi er hvattur til að leggja meiri alúð við nám
eða þegar einstaklingur breytir lífsstíl sínum til hins betra.
Markmiðssetningin um „velferð og hámörkun lífsgæða“ er
hins vegar of víð og óljós til að fanga öll þau atriði sem felast
í valdeflingu. Skilgreiningin nær ekki heldur að fanga þá vídd
hugtaksins sem snýr að virkri eflingu eigin réttinda gagnvart
stærri heild, jafnvel mannréttinda, þar sem skilja má að hún feli