Morgunblaðið - Sunnudagur - 02.09.2018, Blaðsíða 28

María K. Jónsdóttir, sérfræðingur í
klínískri taugasálfræði og dósent
við Háskólann í Reykjavík (HR),
ásamt Hafrúnu Kristjánsdóttur, sál-
fræðingi og lektor við HR, og Helgu
Ágústu Sigurjónsdóttur, prófessor
og sérfræðingi í innkirtla- og efna-
skiptasjúkdómum, stjórnar rann-
sókn sem verið er að framkvæma
meðal íþróttakvenna sem fengið
hafa heilahristing. Rannsóknin er
hluti af doktorsverkefnum Ingunnar
S. Unnsteinsdóttur Kristensen og
Láru Ó. Eggertsdóttur Claessen.
Einn hluti rannsóknarinnar felst í
að skoða hormónabúskap íþrótta-
kvenna sem hafa fengið heilahrist-
ing.
María segir að tiltölulega nýlega
sé farið að skoða vanstarfsemi heila-
dinguls, og þar með skertan horm-
ónabúskap, sem nokkuð algenga af-
leiðingu heilahristings í íþróttum.
„Fram að þessu hafa menn nær ein-
göngu beint sjónum sínum að körl-
um þegar athuguð hafa verið tengsl
heilahristings og hormónaskerð-
ingar og þótt til séu gögn um konur
eru þær mun færri en þeir karlar
sem hafa verið rannsakaðir. Það er
mikilvægt að rannsaka bæði kynin
því oft er talið að konur séu við-
kvæmari en karlar fyrir heilahrist-
ingi og afleiðingum hans.“
Hún bætir við að það skipti miklu
máli að auka þekkingu á heilahrist-
ingi, einkennum hans, greiningu og
meðhöndlun. „Það myndi koma í
veg fyrir að börn sem hafa fengið
heilahristing fari á æfingar þar sem
þau eru látin skalla bolta og svo
framvegis, áður en þau eru búin að
jafna sig. Rannsóknir hafa sýnt að
börn og ungir íþróttamenn jafna sig
hægar eftir heilahristing en þeir
sem eldri eru og þola síður að fá
annan heilahristing stuttu síðar.
Þess vegna eiga börn alltaf að njóta
vafans og þess þarf að gæta að þau
fari varlega. Þar er ábyrgð þjálfara
mikil. Og þá á ég ekki bara við hvað
skallabolta í fótbolta varðar, því all-
ar hópíþróttir geta leitt til heila-
hristings.“
Rannsaka
íþróttakonur
Rannsókn stendur yfir á áhrifum heilahristings á íþróttakonur. Höfuðáverkar og
áhrif þeirra hafa í gegnum tíðina verið minna rannsökuð meðal kvenna en karla.
Morgunblaðið/Styrmir Kári
Algengasta orsök heilahristings ogalvarlegri heilaáverka er höfuð-högg en jafnvel létt högg, eins
og að skalla bolta, getur komið hreyfingu
á vefi heilans. Langtímaafleiðingar
heilaáverka geta verið höfuðverkur,
svimi, þreyta, minnis- og einbeit-
ingarerfiðleikar, kvíði og depurð. Þær
geta því haft áhrif á flesta þætti daglegs
lífs.
Sífellt fleiri sérfræðingar vilja banna
skallabolta hjá börnum og segja þessi
endurteknu högg á höfuðið, sem skalla-
boltar eru, geta haft alvarlegar afleið-
ingar sem aldrei ganga til baka.
Skallaboltar ekki fyrir börn
Dr. Jónas G. Halldórsson, sérfræðingur
í klínískri taugasálfræði, segir að skalla-
boltar, hvort sem er á
æfingum eða í leikjum,
séu varasamir fyrir
börn.
„Börn eru með til-
tölulega þunna og við-
kvæma höfuðkúpu,
sem ver heilann ekki
eins vel og höfuðkúpa
fullorðinna. Svona
skallaboltar geta orðið
nokkuð margir á æfingu eða í fótbolta-
leik svo þetta safnast upp, þannig að
jafnvel þótt höggin séu létt og börnin
rotist ekki eða fái einkenni heilahrist-
ings, þá er þetta endurtekið áreiti á heil-
ann,“ segir Jónas. „Það er alls ekki æski-
legt og getur valdið sjúklegum við-
brögðum í heilanum og jafnvel skaða,
sem hefur áhrif á heilaheilsu, hugræna
heilsu og getur valdið þrálátum einkenn-
um. Auk þess eru skallaboltar líka álag á
hálsinn. Umræðan á undanförnum árum
í Bandaríkjunum og víðar hefur verið að
banna skallabolta barna, tíu ára og
yngri, á æfingum og í leikjum og að tak-
marka skallabolta fyrir börn á aldrinum
ellefu til þrettán ára. Aðrir vilja ganga
enn lengra.“
Bennett Omalu, einn helsti sérfræð-
ingur heims í heilaskaða, varð fyrstur til
að sýna fram á tengsl heilabilunar við
endurtekin höfuðhögg og heilaáverka.
Hann mælist til þess að skallaboltar
verði bannaðir hjá börnum yngri en
átján ára. Fleiri sérfræðingar hafa tekið
undir með Omalu og árið 2015 sendi
stjórn bandaríska knattspyrnu-
sambandsins út þau tilmæli til allra fót-
boltafélaga í landinu að banna ætti börn-
um yngri en tíu ára að skalla bolta og
takmarka slíka bolta við 30 mínútur á
viku fyrir börn á aldrinum ellefu til
þrettán ára. Sama fyrirkomulag hefur
einnig verið til umræðu í Englandi.
Endurtekningin verst
Jónas segir rannsóknir hafa verið gerðar
á hnefaleikurum sem keppa í ólympísk-
um hnefaleikum. Þær gefi til kynna að
endurtekin höfuðhögg komi starfsemi
heilans úr jafnvægi, jafnvel þótt þau séu
ekki sérlega þung og valdi ekki skertri
meðvitund eða einkennum heilahrist-
ings. Vísbendingar um sjúklegar breyt-
ingar á starfsemi heilans hafi fundist í
mænuvökva hnefaleikamanna að lokinni
keppni og voru þær þeim mun meiri eftir
því sem keppandi hafði hlotið fleiri
höfuðhögg í bardaganum. „Þannig að
jafnvel þótt þessi endurteknu högg séu
ekkert endilega sérlega þung, þá koma
þau starfsemi heilans úr jafnvægi og
heilinn þarf að hafa fyrir því að koma á
jafnvægi að nýju. Það getur tekið nokk-
urn tíma og á meðan getur fólk fundið
fyrir aukinni þreytu, úthalds- og einbeit-
ingarerfiðleikum og fleiri einkennum.“
Jónas bendir á að börn og unglingar
eigi mögulega erfiðara með að sjá tengsl
milli áverka og einkenna og kvarti síður,
eða á annan hátt, en fullorðnir. Einnig
geti metnaður valdið því að þau geri
minna úr einkennum en ástæða væri til.
Að sögn Jónasar eiga allir á hættu að
verða fyrir höfuðhöggi og fá heilahrist-
ing, hvort sem er í boltaleik eða við aðrar
aðstæður. Sem betur fer þoli heilinn slíkt
að ákveðnu marki og fólk nái sér í flest-
um tilfellum vel á tiltölulega stuttum
tíma. „En eftir því sem höfuðhöggin
verða fleiri, og eftir því sem þau verða
þyngri, þeim mun meiri líkur eru á að
höfuðhögg valdi skaða á heilavef og al-
varlegri afleiðingum og einkennum til
lengri tíma. Börn eru viðkvæmari fyrir
afleiðingum höfuðhöggs og heilaáverka
en fullorðnir,“ segir Jónas.
Finnst þér þá að það ætti að banna
skallabolta alveg hjá börnum?
„Já, ég er sammála umræðunni er-
lendis um að banna eigi skallabolta í fót-
bolta þegar um er að ræða börn og ung-
linga, hvort sem er á æfingum eða í
keppni. Höfuðkúpan hefur ekki náð full-
um styrkleika. Heilinn er viðkvæmur
fyrir þessum endurteknu höfuðhöggum.
Og það skortir á líkamlegan styrk, ein-
beitingu og færni við að skalla boltann,
sem getur skipt verulegu máli.“
Jónas segir að í þessari umræðu megi
þó ekki gleyma mikilvægi hreyfingar og
íþrótta fyrir þroska og heilsu barna og
ungs fólks. „Það þarf hins vegar að leit-
ast við að komast hjá meiðslum eins og
hægt er og þar er heilinn alls ekki und-
anskilinn.“
Engin ákvörðun verið tekin
„Þetta snýst allt um að börnin njóti vaf-
ans,“ segir Arnar Bill Gunnarsson,
fræðslustjóri KSÍ. Hann segir enga
ákvörðun hafi verið tekna um hvort
börnum og unglingum hér á landi verði
bannað að nota skallabolta á æfingum og
í keppni, líkt og gert hefur verið í Banda-
ríkjunum, en segir að KSÍ fylgist vel
með umræðunni. „Við bíðum bara
átekta. Við vitum að bæði FIFA (Al-
þjóða knattspyrnusambandið) og UEFA
(Evrópska knattspyrnusambandið) eru
að skoða þessi mál. KSÍ er á tánum og ef
þessi stóru sambönd koma með nýjar
leiðbeiningar um þetta þá förum við
klárlega eftir þeim.“
Börnin njóti
vafans
Höfuðkúpa barna og unglinga er ekki nægilega
þroskuð til að þola endurtekin högg og því ætti að
banna skallabolta hjá yngri knattspyrnuiðkendum
að mati sérfræðings í klínískri taugasálfræði. Bæði
FIFA og UEFA skoða nú málið. Fræðslustjóri KSÍ
segir lykilatriði að börn njóti vafans.
Guðrún Óla Jónsdóttir gudrun@mbl.is
Morgunblaðið/Styrmir Kári
Jónas G.
Halldórsson
Afleiðingar heilaáverka, til dæmis höf-
uðverkur, þreyta, einbeitingarerf-
iðleikar, kvíði og depurð, geta haft
áhrif á flesta þætti daglegs lífs út ævina.
28 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 2.9. 2018
HEILSA
 Jafnvel vægur
heilaáverki, svo sem
heilahristingur, getur
haft í för með sér af-
leiðingar til lengri
tíma.
 Ung börn eru í
mestri áhættu að
hljóta heilaáverka og
fall er algengasta or-
sökin. Áverkar tengd-
ir leik, íþróttum og
umferð verða algeng-
ari með aldri.
 Börn eru við-
kvæmari fyrir afleið-
ingum höfuðhöggs og
heilaáverka en full-
orðnir.
 Vægur heilaáverki,
svo sem heilahrist-
ingur, skömmu eftir
annan vægan heila-
áverka getur haft í för
með sér alvarlegar
afleiðingar.
 Tíð væg höfuð-
högg á stuttu tímabili
geta valdið sjúkleg-
um breytingum í
heila, jafnvel þótt
ekki komi fram ein-
kenni heilahristings.
 Á ári hverju eru
meira en eitt þúsund
Íslendingar greindir
með heilahristing
eða alvarlegri heila-
áverka. Að auki fá
margir heilahristing
en leita sér ekki lækn-
isaðstoðar.
Byggt á doktorsverkefni Jón-
asar G. Halldórssonar.
Nokkrar
staðreyndir
um heila-
hristing og
aðra heila-
áverka