Morgunblaðið - 31.12.2018, Blaðsíða 10

10 MORGUNBLAÐIÐ TÍMAMÓT 31.12. 2018
Fyrst sjáum við andlitið. Það er andlit Do-
nalds Trumps í Bandaríkjunum, Viktors Or-
bans í Ungverjalandi, Vladimírs Pútíns í
Rússlandi eða Receps Tayyips Erdogans í
Tyrklandi, andlit manna sem vilja umbreyta
lýðræði í persónudýrkun.
Andlitið er elsta mark forustunnar, það
mark sem dugar hópnum eða ættbálknum. Ef
við sjáum aðeins andlitið hugsum við ekki um
stefnuna eða pólitíkina; þess í stað föllumst
við á stjórnina og reglur hennar. Lýðræði
snýst hins vegar um fólk, ekki eina mann-
eskju sem gerð er goðumlík.
Fólk þarf sannleika, sem persónudýrkun
eyðileggur. Í kenningum um lýðræði frá
Grikkjum til forna, til upplýsingarinnar og
allt til okkar daga er gengið út frá því að
heimurinn lúti skilningi. Við leitum eftir stað-
reyndum ásamt samborgurum okkar. Við
persónudýrkun kemur hins vegar trú í stað
sannleikans og við trúum því sem leiðtoginn
vill að við trúum. Andlitið tekur við af hug-
anum.
Umskiptin frá lýðræði til persónudýrkunar
hefjast á leiðtoga sem er tilbúinn til að ljúga
án afláts í því skyni að grafa undan sannleik-
anum sem slíkum. Umskiptin eru fullkomnuð
þegar fólk getur ekki lengur skilið á milli
sannleika og tilfinninga.
Persónudýrkun virkar með sama hætti alls
staðar; hún hvílir á þeirri röngu hugmynd að
andlitið sé með einhverjum hætti fulltrúi
þjóðarinnar. Persónudýrkun snýst um að
okkur finnist frekar en að við hugsum. Sér-
staklega er reynt að láta okkur finnast að
fyrsta spurning stjórnmálanna sé: „Hver er-
um við og hver eru þau?“ frekar en: „Hvern-
ig er heimurinn og hvað getum við gert í
því?“ Um leið og við föllumst á að stjórnmál
snúist um „okkur og þau“ finnst okkur að við
vitum hver „við“ erum þar sem okkur finnst
við vita hver „þau“ eru. Í raun vitum við ekk-
ert þar sem við höfum gengist við óttanum og
kvíðanum – dýratilfinningum – sem grund-
velli stjórnmála. Það hefur verið tekinn snún-
ingur á okkur.
Alræðisherrar okkar daga segja meðal-
stórar lygar. Í þeim er aðeins á yfirborðinu
vísað til reynslu; þær draga okkur djúpt inn í
helli tilfinninganna. Ef við trúum því að
Barack Obama sé múslimi fæddur í Afríku
(bandarísk lygi með rússneskum stuðningi),
eða að Hillary Clinton sé melludólgur og
barnaníðingur (rússnesk lygi með bandarísk-
um stuðningi) erum við í raun ekki að hugsa;
við höfum látið undan kynferðislegum og lík-
amlegum ótta.
Þessar meðalstóru lygar eru ekki alveg
stórlygar alræðisherranna, þótt árásir
Orbans á George Soros sem leiðtoga gyðinga-
samæris stappi frekar nærri því. Þær eru
hins vegar nógu stórar til að afvirkja stað-
reyndaheiminn. Um leið og við föllumst á
þessar lygar opnum við okkur fyrir að trúa
margvíslegum öðrum ósannindum, eða í það
minnsta að gruna að það séu önnur, umfangs-
meiri samsæri.
Andlit leiðtogans verður fyrir vikið merki
um „okkur“ og „þau“. Netið og félagsvefir
hjálpa okkur að sjá stjórnmál með þessum
tvískipta hætti. Við ímyndum okkur að við
veljum þar sem við sitjum fyrir framan tölv-
urnar okkar, en algóriþmar læra hvað mun
halda okkur við efnið á netinu, hafa í raun
mótað kostina fyrir okkur. Hegðun okkar á
netinu kennir vélunum að áhrifaríkasta örv-
unin er neikvæð: ótti og kvíði. Félagsvefur
verður pólitískur leiðarvísir, við undirbúum
okkur undir stjórnmálamenn sem leggja fram
sömu tvískiptinguna: Hvað veldur okkur ótta
og hvað veitir okkur öryggi? Hver eru þau og
hver erum við?
Áður fyrr krafðist persónudýrkun minnis-
varða, nú snýst hún um netminni. Félagsvefir
gleypa ímyndunarafl almennings eins og
foldgnáar styttur harðstjóra fyrri tíma
gleyptu almannarými. En eins og þeir minn-
isvarðar minna okkur á deyja harðstjórar
alltaf. Innantóm, gagnkynhneigð látalæti,
skyrtulausar tækifærisljósmyndir og fálæti
gagnvart reynslu kvenna, herferðir gegn
samkynhneigðum, allt er þetta hannað til að
fela eina grundvallarstaðreynd: persónudýrk-
unin er geld. Hún getur ekki fjölgað sér. Per-
sónudýrkunin er tilbeiðsla einhvers sem er
tímabundið. Hún er því ruglingur og þegar
öllu er á botninn hvolft heigulsháttur: Leið-
toginn getur ekki hugleitt þá staðreynd að
hann muni deyja og einhver komi í hans stað
og borgararnir ýta undir þá tálmynd með því
að gleyma að þeir deila ábyrgð á framtíðinni.
Persónudýrkunin slævir getuna til að halda
landi gangandi. Þegar við tökum persónu-
dýrkun góða og gilda erum við ekki aðeins að
láta af hendi réttinn til að velja leiðtoga held-
ur slæva hæfileikana og veikja stofnanirnar
sem gera okkur kleift að gera það í framtíð-
inni. Um leið og við fjarlægjumst lýðræðið
gleymum við tilgangi þess: að gefa okkur öll-
um framtíð. Persónudýrkunin segir að ein
persóna hafi alltaf rétt fyrir sér þannig að
eftir fráfall hennar kemur ringulreið.
Lýðræðið segir að við gerum öll mistök, en
fáum möguleikann endrum og sinnum til að
leiðrétta okkur. Lýðræði er hugrökk leið til
að byggja upp land. Persónudýrkun er kjark-
laus leið til að eyðileggja land.
©2018 The New York Times og Timothy Snyder
Maxim Babenko fyrir The New York Times
Umskiptin frá lýðræði til persónudýrkunar hefjast með leiðtoga sem lýgur án afláts. Persónudýrkun er leið kjarkleysis.
TIMOTHY SNYDER
Timothy Snyder gegnir stöðu prófessors í sögu,
sem kennd er við hagfræðinginn Richard Levin við
Yale-háskóla, og fræðimaður til frambúðar við
Mannvísindastofnunina (Institut für die Wissensc-
haften vom Menschen) í Vín. Hann er þekktastur
fyrir bækur sínar Bloodlands and Um harðstjórn.
Nýjust bóka hans er The Road to Unfreedom:
Russia, Europe, America.
Lýðræði er hugrökk leið til að byggja
upp land. Persónudýrkun er kjark-
laus leið til að eyðileggja land.
TÍMAMÓT: KÍNVERJAR AFNEMA TAKMÖRK VIÐ VALDATÍMA FORSETA
’’
Þjónn á kaffihúsi
skammt frá Mamajev
Kúrgan minnis-
varðanum um orrust-
una um Stalíngrad í Vol-
gograd í Rússlandi.
Heigulsásjóna alræðis