Morgunblaðið - 31.12.2018, Blaðsíða 26

26 MORGUNBLAÐIÐ TÍMAMÓT 31.12. 2018
Landar mínir segja oft að Rússland sé land
með fortíð sem engin leið sé að segja fyrir um.
Það er satt: Saga okkar er oft endurskrifuð til
að þjóna pólitískum markmiðum og yfir-
borðslegum duttlungum þeirra sem fara með
völdin.
Þetta hugarfar kemur sérstaklega skýrt
fram í hinum árlegu hátíðarhöldum vegna sig-
urs Sovétríkjanna á Þýskalandi nasista árið
1945 þegar sefasýki sem minnir á kjöt-
kveðjuhátíð grípur um sig í landninu. Þá eru
hersýningar á götum úti, minningarathafnir,
tónleikar. Leikskólabörn klæða sig upp í her-
búninga. Embættismenn næla í barma svartan
og appelsínugulan borða heilags Georgs, tákn
endurminningar.
Rússar kalla þetta „pobedobesie“ eða „sig-
uræði“. Sovésk afrek eru alltumlykjandi og hin-
ar óæskilegu hliðar stríðsins, allt frá samstarfi
Jósefs Stalíns og Adolfs Hitlers í upphafi stríðs-
ins til hernaðarsigurs Bandaríkjamanna á Jap-
an, eru fjarlægðar.
Jafnvel atburðarás síðari heimsstyrjaldar er
endurskoðun háð. Annars staðar í heiminum
hófst stríðið 1. september 1939, en í Rússlandi
hófst föðurlandsstríðið mikla, eins og það er
kallað, þegar Hitler gerði árás á Sovétríkin, og
lauk 9. maí 1945 fremur en með formlegri upp-
gjöf Japana síðar það ár.
Áherslan á það sem Sovétríkin fengu áorkað í
stríðinu er leið fyrir stjórnvöld að gefa Rússum
það sem þeir þrá mest eftir sársaukafulla niður-
lægingu þess að tapa kalda stríðinu: þjóðarstolt.
Kannanir sýna ítrekað að sagan er helsta upp-
spretta stolts í huga margra Rússa.
Áherslan á sigur Sovétríkjanna í stríðinu
réttlætir einnig hernaðaríhlutun Rússlands í
Úkraínu 2014. Allt frá því að mótmælafundirnir
í Úkraínu 2013 urðu til þess að landið færðist
nær Evrópusambandinu í pólitík hefur áróðurs-
vél Rússa unnið af krafti að því að skilgreina
áherslubreytinguna sem valdarán nýnasista að
undirlagi vestursins. Rússneskum áhorfendum
ríkissjónvarpsins eru sagðar sögur af fasískum
öflum sem ógna slavneskum grönnum þeirra:
Moskva þurfi einfaldlega að koma þúsundum
íbúa Úkraínu af rússneskum uppruna til bjarg-
ar.
Um leið hefur lofgjörð um hina sigursælu for-
feður þjóðarinnar í síðari heimsstyrjöld veitt
gömlu sovétstjórninni uppreisn æru. Nú sjást
orðið myndir af Stalín með yfirvaraskeggið á
myndum á hersýningum og af og til eru götur
nefndar eftir honum.
Endurskoðunarhyggja er ekki bara tilhneig-
ing í samfélaginu. Hún hefur verið sett í lög.
Það er bannað að bera glæpi Þýskalands nas-
ista saman við þá sem framdir voru í Sovétríkj-
unum. Vladimír Pútín forseti undirritaði til
dæmis 2014 lög gegn endurreisn nasisma þar
sem gert er refsivert að „breiða vísvitandi út
rangar upplýsingar um athafnir Sovétríkjanna í
síðari heimsstyrjöld“ og „vanvirða tákn
hernaðarafreka Rússlands“. Jafnvel að gefa til
kynna að nasistar og Sovétmenn hafi yfir höfuð
starfað saman í stríðinu er nóg til að fá sekt.
Lögin minna á viðbætta útgáfu pólsku „minn-
ingarlaganna“ sem Andrzej Duda forseti undir-
ritaði í febrúar 2018 (og síðar var breytt eftir
hávær mótmæli almennings). Viðbótin náði til
þeirra sem sökuðu landið um aðild að glæpum
sem þriðja ríkið framdi á pólskri grund. Gagn-
rýnendur vöruðu við því að stjórn Duda gæti
misnotað óljóst orðalag laganna til að refsa
óvinum sínum.
Svo fór að pólskir þingmenn létu undan
þrýstingi innanlands og á alþjóðlegum vett-
vangi og drógu í land þannig að þeim sem brytu
lögin yrði ekki refsað fyrir glæpi. Horfur eru
verri í Rússlandi þar sem andnasistalögin hafa
þegar verið notuð gegn virkum andstæðingum
stjórnarinnar.
Eftir að óþekktir árásarmenn skvettu grænu
sóttvarnarefni framan í andlitið á Alexei
Navalní, leiðtoga stjórnarandstöðunnar í Rúss-
landi, deildi einn af stuðningsmönnum hans
breyttri mynd af minnisvarða í borginni Volgo-
grad frá síðari heimsstyrjöld sem var þakinn
grænni málningu. Það dugði til að maðurinn var
settur í stofufangelsi fyrir að vanvirða tákn
hernaðarafreka Rússa.
Ein helsta hættan við tilraunir Rússa með
endurskoðun sögunnar er að sársaukafyllstu
köflum hennar er ýtt í skuggann. Sandarmok,
drungalegur staður í skógum Norður-
Rússlands, er sérlega lýsandi dæmi. Árið 1937
voru mörg hundruð saklausir borgarar drepnir
þar í hreinsunum Stalíns. Síðan gröf þeirra
fannst þar á tíunda áratug liðinnar aldar hefur
fólk safnast þar til að minnast fórnarlambanna
og heiðra. Sumarið 2018 var ég stödd þar líka.
Það var ekkert svið, aðeins hafði verið slegið
upp ræðupalli og komið fyrir hljóðmagnara.
Ekki einn einasti embættismaður var við-
staddur. Júrí Dmítríjev, sagnfræðingurinn sem
fann vettvang harmleiksins, sat í fangelsi sak-
aður um kynferðislega árás á fósturdóttur sína.
Stuðningsmenn Dmítríjevs segja að málið sé til-
búningur til að refsa honum fyrir störf hans við
að varpa ljósi á glæpi Sovétríkjanna.
Á meðan við hlustuðum á ræðu æpti flokkur
kósakka í fullum einkennisbúningi að okkur
sem höfðum safnast saman vegna minningar-
stundarinnar. „Um hvað eruð þið að tala? Hætt-
ið þessum fasisma!“ hrópuðu þeir áður en þeir
marseruðu í burtu.
Nokkrum vikum síðar hóf Sögufélag rúss-
neska hersins uppgröft á staðnum. Samtökin,
sem stofnuð voru að frumkvæði stjórnvalda árið
2012, eru staðráðin í að sanna að sumir þeirra
sem þarna eru grafnir séu hermenn úr rauða
hernum sem Finnar hafi skotið í vetrarstríðinu.
Svo virðist sem Rússar séu ekki reiðubúnir til
að horfast í augu við myrku kaflana í sögu sinni.
Frekar en að taka ábyrgð á fortíðinni halda þeir
áfram að endurupplifa hana. Og það gerir það
svo miklu erfiðara að sleppa inn í framtíðina.
©2018 The New York Times og Alisa Ganieva
Rússneskir hermenn taka þátt
í hátíðarhöldum í tilefni af sigri
Sovétríkjanna á Þýskalandi
nasista í síðari heimsstyrjöld
fyrr á þessu ári. Sovésk tákn
og ímyndir voru áberandi.
Maxim Shipenkov/Reuters
Hentitúlkun sögu Rússlands
Rússnesk stjórnvöld eru staðráðin í að upplifa á ný glæsta fortíð Rússlands jafnvel þótt allt sé það lygi.
ALISA GANIEVA
er rússneskur rithöfundur og greinahöfundur. Hún
er höfundur bókanna Fjallið og veggurinn og Brúð-
urin og brúðguminn.
Svo virðist sem Rússar séu ekki
reiðubúnir til að horfast í augu við
myrku kaflana í sögu sinni. Frekar
en að taka ábyrgð á fortíðinni halda þeir
áfram að endurupplifa hana.
TÍMAMÓT: REFSIVERT VAÐ AÐ BENDLA PÓLSKU ÞJÓÐINA VIÐ GLÆPI NASISTA EN SVO VAR DREGIÐ Í LAND
’’