Morgunblaðið - 31.12.2018, Blaðsíða 32

32 MORGUNBLAÐIÐ TÍMAMÓT 31.12. 2018
Þetta verður ekki hefðbundin áramótagrein.
Þó snýst hún um að líta yfir farinn veg og
vangaveltur um framtíðina. Við þessi áramót
er við hæfi að fjalla um lengra tímabil en nýlið-
ið ár og það næsta. Nýverið fögnuðum við því
að 100 ár væru liðin frá því að Ísland varð full-
valda ríki og skömmu áður voru liðin 100 ár frá
lokum fyrri heimsstyrjaldarinnar. Annars veg-
ar minntumst við nýs upphafs sem lagði grunn
að stórkostlegum framförum. Hins vegar
minntumst við loka mikilla hörmunga. Hvor-
ugt markaði þó endapunkt. Framfarasaga Ís-
lands hefur ekki alltaf verið auðveld og lok
stríðsins sem átti að enda öll stríð sáði um leið
fræjum að enn meiri og mannskæðari átökum.
Þessi aldarafmæli og áramót ber auk þess
upp á tímum sem eru einstaklega áhugaverðir
í stjórnmálasögu Vesturlanda. Áhugaverðir en
um leið varhugaverðir. Það er því sérstakt til-
efni til að líta til sögunnar og leitast við að læra
af henni.
Sjálfsmyndarstjórnmál
Eitt af grundvallarviðmiðum frjálslyndra rétt-
arríkja er að allir menn skuli vera jafnir fyrir
lögum. Það má halda því fram að sú regla sé
undirstaða alls hins, þar með talið almennra
mannréttinda.
Á undanförnum árum hafa margar þeirra
grundvallarreglna sem þróast hafa í meira en
2000 ár og lagt grunninn að vestrænum lýð-
ræðisríkjum átt undir högg að sækja. Þessi
þróun er stundum eignuð svokölluðum póst-
módernisma í heimspeki en stjórnmálin sem
eru í senn afleiðing og ástæða þróunarinnar
eru kölluð sjálfsmyndarstjórnmál (e. Identity
politics).
Í heimi sjálfsmyndarstjórnmálanna skiptir
öllu máli hvaða hópum menn tilheyra, það hvað
menn mega segja og gera veltur á því hvernig
þeir eru skilgreindir. Mannréttindi og laga-
legur réttur hvers og eins er jafnvel háður því
hver á í hlut.
Áður en hugtakið sjálfsmyndarstjórnmál
varð til kallaði ég þetta „stimpilstjórnmál“
enda snúast þau að miklu leyti um að setja
ákveðna stimpla á málefni og fólk og meta í
framhaldinu allt út frá því hvaða stimpli hefur
verið komið á viðkomandi.
Ímyndarstjórnmál
Aðra birtingarmynd þróunarinnar mætti kalla
ímyndarstjórnmál. Stjórnmál sem snúast um
ímynd stjórnmálamanna og flokka en ekki um
þau málefni sem menn standa fyrir eða ná
fram, þ.e. hin eiginlegu „stjórnmál“. Það sem
menn boða eða gera verður aukaatriði. Allt
snýst um þá ímyndina eða ,,stimpilinn“.
Við þessar aðstæður hætta stjórnmálin að
virka. Lýðræðið hættir að virka. Hugmyndin
með lýðræði er sú að allir hafi jafnan rétt á að
meta þær lausnir sem boðið er upp á fyrir sam-
félagið og taki afstöðu til þeirra.
Ef við trúum því að almenningur sé best til
þess fallinn að ráða þróun eigin samfélags leið-
ir það til þess að þeir sem boða og framkvæma
lausnir sem virka fái fyrir vikið aukinn stuðn-
ing en aðrir ekki. En þegar stjórnmálin snúast
um ímynd fremur en málefni breytast þau í
leikhús þar sem allt snýst um persónusköpun.
Meginmarkmiðið verður þá jafnvel að koma
höggi á persónu andstæðingsins fremur en að
rökræða málefnin. Á meðan er kerfinu eft-
irlátið að stjórna.
Það verður jafnvel þægilegra fyrir stjórn-
málamennina að láta aðra um ákvarðanirnar
og vísa í að stefnan, frumvörpin og reglugerð-
irnar séu ekki pólitískar ákvarðanir heldur af-
leiðing af „faglegu ferli“. Í stað þess að fram-
fylgja kosningaloforðum og stjórna einbeita
menn sér þá að því að tala inn í ríkjandi tíð-
aranda, nota réttu frasana og láta mynda sig
við borðaklippingar og á fundum með útlend-
ingum.
Áður tókust menn hart á um málefni en gátu
verið bestu vinir þess á milli. Það er erfiðara
þegar pólitíkin gengur að miklu leyti út á per-
sónuleg átök. Við þær aðstæður verður pólitík-
in harðari, rætnari og neikvæðari. En verst er
að um leið er valdið tekið af fólkinu sem á
raunverulega að fara með það, kjósendum.
Ekki nýtt
Ekkert af því sem telst til ímyndarstjórnmála
er nýtt. Fyrir 40 árum gerðu til dæmis bresku
þættirnir ,,Já, ráðherra“ grín að mörgum þess-
ara þátta. Hégómagirnd og hræðslu stjórn-
málamannanna, kerfisræðinu, bjagaðri fram-
setningu bresku götublaðanna o.s.frv.
Munurinn er þó sá að áður voru þetta taldir
gallar, neikvæðir þættir stjórnmála. Nú virðist
það sem áður taldist til lasta vera orðið að
markmiðum í sjálfu sér, jafnvel allsráðandi.
Við það bætast svo sjálfsmyndarstjórn-
málin, tilhneigingin til að líta ekki á fólk sem
einstaklinga þar sem allir eiga að njóta sömu
réttinda. Það er heldur ekki nýtt. Komm-
únismi, og raunar flestar öfgahreyfingar
stjórnmálasögunnar, hafa gengið út á að skil-
greina fólk sem hluta hópa fremur en sem ein-
staklinga. Stefna öfgahreyfinga gengur iðu-
lega út á að flokka suma hópa sem fórnarlömb
og veita þeim fyrir vikið réttindi umfram aðra
en kúga hina.
Þetta er alltaf sama sagan. Rússland 1917,
Ítalía 1922, Þýskaland 1932 o.s.frv. o.s.frv.
Brot á grundvallarreglum réttarríkisins,
reglum sem tók þúsundir ára að móta, hafa
alltaf verið réttlættar með því að það sé nauð-
synlegt til að rétta hlut þeirra sem hallar á.
Um þetta eru ótal dæmi á 20. öld og fram á þá
21.
Venesúela var lengi mesta velmegunarríki
Suður-Ameríku, það fjölgaði jafnt og þétt í
millitekjuhópum og ungt fólk naut góðrar
menntunar og fjölbreyttra tækifæra. Þegar
Hugo Chávez tók við völdum lét hann sam-
þykkja nýja stjórnarskrá til að rétta hlut
þeirra sem hallaði á í samfélaginu. Eftir að
stefnu Chavez og arftaka hans Nicolásar Mad-
uro var framfylgt ríkir nú neyðarástand í
Venesúela og landsmenn líða næringarskort.
Eins og alltaf er það fólkið sem var verst sett
fyrir sem farið hefur verst út úr hinu nýja
stjórnarfari.
Framfarir eru ekki sjálfgefnar
Árangur liðinna alda var ekki sjálfgefinn og
það er ekki sjálfgefið að hann varðveitist ef við
berum ekki gæfu til að vernda það sem vel
gefst og vinna að því að bæta hitt.
Við lok átjándu aldar og upphaf þeirrar tutt-
ugustu hafði fólk víða á Vesturlöndum upplifað
ótrúlegt framfaraskeið. Það viðhorf var
ríkjandi að heimurinn ætti aðeins eftir að
verða betri, vísindin myndu leysa allan vanda,
velmegun gæti ekki annað en aukist, heilbrigði
og önnur lífsgæði myndu batna jafnt og þétt.
Sérstök áhersla var á að bæta kjör hinna fá-
tækari og réttindi einstaklinganna jukust stöð-
ugt. Fáir efuðust um þau grundvallargildi sem
reynst hefðu svo vel. Stríð tilheyrðu liðnum
tímum. Tímum þegar samfélögin og maðurinn
sjálfur voru frumstæðari. Slíkt þótti óhugsandi
á þeim upplýstu framfaratímum sem þá ríktu.
Við tók mesta hörmungastríð sem mann-
kynið hafði upplifað. Við lok þess leituðust
stjórnvöld á Vesturlöndum við að festa betur í
sessi þau grundvallargildi sem best höfðu
reynst. En bakslag gegn þeim grundvall-
argildum leiddi svo til enn stærra stríðs og enn
meiri hörmunga.
Rétt eftir lok fyrri heimsstyrjaldarinnar öðl-
uðust Íslendingar fullveldi. Þann sjálfsákvörð-
unarrétt gat þjóðin nýtt til að ná stórkostleg-
um framförum ekki hvað síst vegna þess að
tekist hafði að varðveita heildstætt samfélag
með sameiginleg grundvallargildi.
Á undanförnum árum höfum við séð að póli-
tísk stefna og aðgerðir geta skipt sköpum. Ef
við nýtum lýðræðið eins og til var ætlast og
verjum réttarríkið, þau gildi sem hafa reynst
okkur og öðrum löndum best, getum við vænst
stórkostlegra framfara fyrir alla landsmenn.
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Viðsjárverð þróun á
áhugaverðum tímum
Ef við nýtum lýðræðið eins og til var
ætlast og verjum réttarríkið, þau gildi
sem hafa reynst okkur og öðrum löndum
best, getum við vænst stórkostlegra framfara
fyrir alla landsmenn.
SIGMUNDUR DAVÍÐ GUNNLAUGSSON, FORMAÐUR MIÐFLOKKSINS
’’