Morgunblaðið - Sunnudagur - 27.01.2019, Blaðsíða 17

veldur ruglingi á áætlunartímum
flugvéla í millilandaflugi og er bæði
flugfélögum og farþegum til ama.
2. Tvisvar á ári verður að endur-
stilla allar stimpilklukkur og móður-
klukkukerfi á landinu. Þetta verður
að gerast á skömmum tíma og er
mikið verk.
3. Breytingarnar valda sífelldri
rangtúlkun á hvers kyns tímatöflum
svo sem flóðtöflum, sem út eru gefnar
í almanökum.
4. Ýmsar rannsóknir og mælingar,
þar á meðal veðurathuganir, verða að
fara fram á óbreyttum tímum árið um
kring. Færsla klukkunnar raskar því
vinnutilhögun á rannsóknarstofnun-
um og athugunarstöðvum og veldur
stundum mistökum, jafnvel hjá æfð-
um starfsmönnum.
5. Færsla klukkunnar raskar
svefnvenjum margra, sérstaklega
ungbarna. Eru kvartanir um þetta
mjög algengar.“
Hvað varðar sögu klukkunnar í
Bretlandi var fyrst farið að nota sam-
ræmda klukku þegar lestarferðir
urðu algengar. Það olli
skiljanlega miklum vand-
ræðum að klukkan væri ekki það
sama á upphafsstað ferðar og
áfangastað.
Árið 1840 fóru lestarfélög að
hafa klukkur sínar samstilltar
miðað við þann tíma sem gilti
í London.
Í stóru landi eins og Kan-
ada sem liggur frá vestri til aust-
urs eru sex tímabelti. Þar til á níunda
áratug nítjándu aldar notuðu sveitar-
félög staðartíma samkvæmt sólar-
gangi. Ef dæmi er tekið um stað á 49.
breiddargráðu þá myndu tveir bæir
hafa einnar mínútu tímamismun fyrir
hverja 18 km sem skildi þá að í línu
milli austurs og vesturs. Allir voru
sammála um þetta því 18 km ferð
þótti það löng að þetta skipti ekki
máli. Þar knúðu lestarferðir á um
breytingar eins og í Bretlandi. Þessi
tímamismunur olli vandræðum fyrir
ferðalanga og einnig varð mun auð-
veldara að ferðast lengri leiðir en
áður.
Undir lok nítjándu aldar var tekið
upp samræmt tímakerfi með 24 tíma-
beltum sem hvert var 15° breitt og er
miðjan Greenwich-tíminn sem al-
mennt er nú kallaður UTC sem
stendur fyrir „samræmdur alheims-
tími“ og er það tíminn sem Ísland er á
í dag.
27.1. 2019 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17
Áður en klukkugangur var lögfestur hér á landi
höfðu margir bændur klukku sína stundum 2-3
stundum á undan sól á sumrin og fóru þar að heil-
ræði Hávamála:
Ár skal rísa
sá er á yrkjendur fáa
og ganga síns verka á vit.
Margt um dvelur
þann er um morgun sefur,
hálfur er auður und hvötum.
Það þótti því búmannssiður að klukka væri fljót
og þar af kemur nafnið búmannsklukka, segir í
grein sem birtist í Lesbók Morgunblaðsins í apríl
1958. Talað var um símaklukku til aðgreiningar
við búmannsklukkuna.
Í bók Ómars Ragnarssonar, Manga með svart-
an vanga, frá 1993 er skrifað um búmannsklukku.
„Engihlíð var nefnilega annar tveggja bæja í
Langadal þar sem var svonefnd búmannsklukka.
Hinn bærinn var Geitaskarð þar sem klukkan var
ævinlega höfð einni stundu á undan. Þetta var
talsvert tíðkað í sveitum á þessum tíma þótt eins-
dæmi hljóti að hafa verið að hafa búmanns-
klukkuna fjórum stundum á undan. Það má segja
að það hafi verið eins og að fara í gegnum heila
heimsálfu að fara bæjarleið í Langadal,“ skrifar
Ómar en það var í Engihlíð sem klukkan var fjór-
um tímum á undan. „Það var ógleymanlegt fyrir
börnin í dalnum að koma í heimsókn inn í þennan
ævintýralega bæ sem hallaðist fram á símastaur-
ana og hitta þar fyrir systurnar sérkennilegu með
strigasvunturnar og klukkurnar átta. Kannski
höfðu þær svo margar klukkur til að tryggja að
ekkert færi á milli mála hvað klukkan væri, hvað
sem leið öðrum klukkum landsins og heimsins.“
Vísir birti grein um búmannsklukkuna árið
1914. Höfundur er Guðjón Sigurðsson og er hann
ekki hrifinn af þessum vana. „Í stað þess að fara á
fætur kl. 4-5, eða þegar hentugast þykir, hafa
nokkrir bændur – líklega þeir, er erfiðast áttu
með að vekja hjú sín – fundið upp búmanns-
klukkuna,“ skrifar hann.
„Ég er algjörlega á móti því, að þessu takmarki
beri að ná, með því að gera mönnum að skyldu
að hafa vitlausa klukku, og þannig auglýsa íslensku
þjóðina frammi fyrir alþjóð sem þá fáráðlinga og
bakkabræður sem ekki einu sinni hafi vit eða
rænu til að fara í rúmið og úr því, nema þeir séu
narraðir til þess með því að segja þeim að klukk-
an sé annað en hún er – og að þessa vitleysu verði
að löggilda.“
Búmannsklukka nokkrum
tímum á undan sól
Börn við heysátu. Mynd frá heyskap nærri Reykjavík,
tekin á árunum í kringum 1950.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Einu sinni unnum við í takt viðárstíðirnar og það þurfti aðnota birtuna þegar hún gafst.
Nú stunda börn æfingar á flóð-
lýstum fótboltavöllum og göngustíg-
ar sem heimili eru
vel upplýst. Gömlu
glóperurnar hafa
verið bannaðar og
nota flestir LED-
perur sem eru
orkusparandi og
eru orðnar ódýrari
en þegar þær
komu fyrst fram.
Mikið hefur verið
rætt og skrifað um áhrif bláa ljóss-
ins frá tölvuskjáum og símum en
hvað með ljósin heima hjá okkur?
Sævar Helgi Bragason veit sitthvað
um áhrif LED-lýsingar. Hann hefur
lesið sér heilmikið til um áhrif lýs-
ingar, m.a. því hann langar að sjá
sem mest af stjörnuhimninum hvar
sem hann er. Eitt af því sem hefur
verið rannsakað er áhrif blárrar
birtu en hún truflar svefn.
„Það hafa verið gerðar rann-
sóknir í Harvard sem dæmi, svo
er bandaríska læknafélagið að tala
um þetta líka. Það er þessi bjarta
bláa birta sem við notum og kemur
frá skjám og meira að segja stund-
um þegar fólk er að setja upp LED-
lýsingar heima eða jafnvel útivið. Þá
er oft ekki verið að velja þær perur
sem gefa rétt litahitastig sem gætu
haft lítil áhrif á líkamsklukkuna okk-
ar og þar af leiðandi heilsu. Bláa
birtan getur raskað líkamsklukk-
unni í klukkutíma til
þrjá í einhverjum til-
vikum,“ segir hann
og ítrekar mikil-
vægi þess að fólk
noti ekki snjallsím-
ana í að minnsta
kosti klukkutíma
fyrir svefn og skoði
þá ekki á nóttunni.
„Ef fólk er að LED-
væða heimili sitt ætla ég
að vona að það velji perur
sem gefa hlýja birtu frekar
en kalda birtu. Það er þá sú
birta sem hefur minni áhrif á
heilsu okkur,“ segir hann en
perur sem eru 2700 Kelvin
eða minna gefa frá sér gulari
birtu.
„Í sumum borgum erlendis er
verið að LED-væða og alltof bláar
perur hafa verið valdar,“ útskýrir
hann en það er umhugsunarefni.
Stilling klukkunnar er
málamiðlun
„Í umræðunni hljómar oft eins og
það sé bara sólargangurinn og birt-
an frá sólinni sem stýri líkamsklukk-
unni okkar þegar það er alveg aug-
ljóst að það er svo margt í okkar
nútímasamfélagi sem hefur áhrif á
hana eins og koffínneysla að kvöldi
til, ef við borðum of mikið of seint og
að sjálfsögðu þessi raflýsing sem var
ekki hjá okkur hérna lengst af þann
tíma sem við höfum verið að þróast á
jörðinni. Og þegar við notuðum lýs-
ingu vorum við að nota frekar rauð-
leita lýsingu frá eldi
og olíulömpum og
einhverju slíku
sem er allt ann-
að. Fyrir mér
hljómar þetta
eins og töfra-
lausn, að við
þurfum bara að
breyta klukkunni
og þá lagist allt
hérna, skammdegis-
þunglyndi og fleira. Ég
er ekki alveg sann-
færður um það,“ segir
Sævar Helgi.
„Stilling klukkunnar er
bara málamiðlun. Það er
ekki hægt að stilla hana
nákvæmlega eftir sólar-
gangi því jörðin ferðast mis-
hratt í kringum sólina þannig að það
verður alltaf sveifla sama hvað við
gerum,“ segir hann og langar að
minnast á eitt skemmtilegt atriði að
lokum.
30 stundir í sólarhringnum!
„Jörðin er að hægja á snúningi sín-
um út af sjávarföllum sem koma til
af tunglinu; tunglið er að hægja á
jörðinni, sem þýðir að dagurinn er
að lengjast. Eftir um 400 milljónir
ára verða 26 klukkustundir í einum
sólarhring og þá þarf nú heldur bet-
ur að breyta klukkunni! Og sömu-
leiðis eftir milljarð ára, þá verða um
30 klukkutímar í einum sólarhring
og þá þarf aftur að breyta klukk-
unni.“
Áhrif lýsingar mikil
Sævar Helgi
Bragason
Sævar Helgi Bragason veit sitthvað um áhrif LED-lýsingar og segir
mikilvægt að velja perur sem gefi hlýja lýsingu. Hvaða áhrif hefur öll
þessi lýsing og hvar er hana að finna?
GettyImages/iStockphoto