Morgunblaðið - Sunnudagur - 03.02.2019, Blaðsíða 18

V
eður sem breytti mjög miklu fyrir
okkur fyrir 100 árum skiptir engu
máli í dag en líka öfugt og það er
vegna breyttra þjóðfélagshátta,“
segir Trausti Jónsson, sérfræð-
ingur í veðurfarsrannsóknum.
„Ef við tökum vetur eins og í fyrra sem dæmi,
með stöðugum vandræðum á Hellisheiðinni, þá
er samgöngukerfið okkar orðið miklu viðkvæm-
ara fyrir veðurfarsveiflum einfaldlega því fólk
notar það miklu meira. Sama veður fyrir 80 ár-
um hefði litlu máli skipt, menn voru þá ekkert að
fara hvort eð var eða vika til eða frá skipti engu.
En nú þegar klukkustundir eða jafnvel mínútur
skipta máli er óþolið orðið miklu meira enda er
fólk kannski að sækja vinnu lengra en áður og
allur tími mældur í peningum.
Fyrir 60-70 árum voru fréttir um vikulangar
lokanir eða meira á meginleiðum milli landshluta
nánast neðanmálsgreinar, aðaláhyggjur voru
mjólkurflutningar. Vetur eins og í janúar, febr-
úar í fyrra [2018] hefði varla þótt neitt leiðin-
legur á þeim tíma.“
Trausti er hér með góðan punkt um hvernig
viðhorf okkar til veðurs breytist. Um leið og
nokkur góð sumur eða snjólétta vetur ber upp í
röð og við verðum góðu vön aðlögum við líf okkar
að nýja veðrinu og látum breytileika veðursins
koma í bakið á okkur, steinhissa á að veðrið geti
ekki haldist eins ár eftir ár.
Trausti sættist á að setjast niður og fara yfir
sína sýn á hugsanlegt framtíðarveður á Íslandi.
Hann tekur fram að veðurfarsbreytingar og
loftslagsmál séu erfið mál og flókin og margt
sem geti breytt spám. Allur sé varinn góður.
„Þrátt fyrir ýmsar breytur bendir þó ekkert
til annars en heimshlýnunin sem við höfum
fylgst með muni bara halda áfram og þegar horft
er til langs tíma verður hún kannski talsvert
meiri hér en annars staðar í heiminum af því hún
á sér stað í þrepum, sem tengjast viðbrögðum
lands og sjávar.
Þannig að þó að breytileiki veðurfars frá ári til
árs sé víða meiri verður áratugabreytileikinn
meiri hérna,“ segir Trausti Jónsson veðurfræð-
ingur og bendir á að til dæmis ef Finnar fái ofsa-
lega kalt ár hafi það minna að segja um næsta ár
en hér. Ef Íslendingar fái kalt ár sé ekki ólíklegt
að þeir fái annað innan fárra ára.
„Mesta breytingin hér er hversu norðanátt-
irnar eru miklu hlýrri en þær voru áður og þar
spilar sennilega inn í að það er lengra í hafísinn
en var. Fyrir 150 árum vorum við nær heim-
skautasvæðunum og hafísheimsóknir mun al-
gengari. Síðustu 20 árin hefur hafís minnkað enn
frekar á norðurslóðum, og veldur því að norð-
lægu áttirnar eru hlýrri en áður en á móti kemur
að þær suðlægu hafa hlýnað talsvert minna.
Sjórinn í kringum landið tefur hlýnun, sem og
kólnun ef hún ætti sér stað, og því eru veður-
sveiflur töluvert öðruvísi en á meginlöndunum
þar sem þessir miklu hitar geta orðið.“ Veðrið
okkar er líka háð vindáttum og ef til dæmis norð-
anáttum fækkar gagnast okkur ekkert þær
hlýju norðanáttir sem Trausti minntist á.
„Ef Ameríka hlýnar meira en Evrópa á vet-
urna, eða öfugt, hefur það áhrif á vindáttir hér.
Og satt best að segja er mjög erfitt að segja fyrir
um það. Ef áttirnar hérlendis verða vestlægari
verðum við meira í skjóli frá Grænlandi og það
verður þurrara hérna og við höfum séð dæmi um
slíkt.
En hvað sem verður þar er yfir það heila lík-
legast að það muni haldi áfram að hlýna hérna,
og í þessum þrepum. Á tveimur til þremur árum
hlýnar kannski töluvert mikið, önnur tvö til þrjú
ár kólnar, en breytinguna upplifum við ekki jafn
dramatíska og íbúar á meginlöndunum.“
Breytingar á hálendinu
Hækkandi hita fylgja náttúrufarsbreytingar.
Þegar hlýnar nægilega mikið til að eitthvað ger-
ist á hálendinu geta orðið mjög stórar breyt-
ingar á stuttum tíma þar. Það er skrýtin til-
hugsun að skilyrði til skógvaxtar færist upp fyrir
hálendisbrúnina en þegar það gerist getur orðið
töluvert mikil breyting á stuttum tíma.
„Svo er ýmislegt sem getur gerst án þess að
við sjáum hitann taka stór stökk fram á við. Sí-
freri, sem er miklu víðar hér á landi en maður
hafði gert sér grein fyrir, gæti bráðnað, en sí-
freri er jörð í meira en 800-1000 m hæð yfir sjó
sem er frosin árið um kring. Með hlýindum gæti
sífrerinn bráðnað og það veldur meiri óstöðug-
leika og hugsanlega skriðuföllum. Skriðuföll
hérlendis gætu aukist bæði vegna ákafari úr-
komu, sem gæti verið í pípunum, og svo þessa
sífrera sem bráðnar.“
Það hljómar eins og öfugmæli en Trausti segir
að eitt af því sem væri ekki óhugsandi í hlýind-
um sé að hafís eigin enn eftir að berast. Þá væri
óstöðugleikinn orðinn það mikill norðurfrá og
myndi slík hafískoma þá um tíma færa okkur
kulda.
Fáheyrð úrkomuveður og
gróðureldar
„Það er sennilegt að úrkoma geti orðið ákafari.
Það er ekki það að það muni rigna oftar en hún
verður miklu meiri í senn. Þetta gerist þegar það
hlýnar fyrir sunnan okkur, á þeim slóðum sem
úrkoman á uppruna sinn.
Hlýnunin veldur líka breytingum á flóða-
mynstri í ám og um leið og það hlýnar það mikið
að snjóalög minnka að ráði á hálendinu breytist
tíðni vorflóða og þá getum við lent í ýmsum
óvæntum uppákomum. Þessar breytingar á hita
kunna því að hafa lúmskar afleiðingar sem við
eigum erfitt með að halda utan um. Jöklar halda
áfram að bráðna.“
Inntur eftir lúmskum afleiðingum segir
Trausti að til að mynda geti snjóléttir vetur haft
alvarlegar afleiðingar.
„Snjór jafnar raka í jörðu þannig að mikið
snjóleysi á vetrum getur haft afleiðingar á vorin
og sumrin og jörð orðið þurrari en áður. Með
hækkandi hita verður gróður svo sífellt grósku-
meiri sem aftur hefur í för með sér hættu á gróð-
ureldum.“
Er það raunveruleg hætta og áttu þá við í fjar-
lægri framtíð?
„Já, það er eiginlega bara tímaspursmál hve-
nær við fáum mjög slæma gróðurelda og maður
er mjög órólegur yfir sumum sumarbústaða-
hverfum þar sem þau eru svo þétt byggð í mikl-
um gróðri. Við gætum setið uppi með að tugir ef
ekki hundruð sumarbústaða brynnu bara einn
daginn. Þetta er ekkert í mjög fjarlægri framtíð,
þetta er bara spurning um tilviljanir. Þetta gæti
gerst á næsta ári eða eftir tíu ár, en þetta er
raunveruleg hætta.“
Hvað spilar inn í að slíkir brunar gætu orðið?
„Það er tvennt sem spilar þar inn í. Annars
vegar þessi aukna gróska vegna hlýindanna og
svo að fólk vill, eins og eðlilegt er, hafa gróður í
kringum sig og ýtir undir gróskuna. Hægt og
bítandi hefur þessi gróður vaxið frá því að kyn-
slóðin sem byggði bústaðina plantaði fyrst. Kyn-
slóð númer tvö átti fullt í fangi með að halda
gróðrinum í skefjum og svo kemur kynslóð núm-
er þrjú og gerir e.t.v. ekkert í málinu og allt fær
að vaxa.
Svo kemur að því að við fáum snjóléttan og
þurran vetur og þurrt vor og sumar og allt í einu
sitjum við uppi með illviðráðanlegt ástand. Þurr
sumur eru því að verða okkur hættulegri.“
Trausti telur mjög mikilvægt að trygginga-
samfélagið sé tilbúið að taka á móti þeim breyt-
Lúmskar afleiðingar
Trausti Jónsson hefur fylgt Íslendingum í gegnum óteljandi spákort síðustu áratugi.
Hann segir framtíðarveðrið geta haft lúmskar afleiðingar.
ingum sem verða í tengslum við hlýnun, eins og
afleiðingum gróðurelda, en hann hefur áhyggjur
af að svo sé ekki; hluta af háum fasteignagjöld-
um sumarbústaða ætti að eyða í einhvern trygg-
ingasjóð.
Sama óveður, meiri gróður
Flestir borgarbúar komnir yfir þrítugt eða fer-
tugt geta rifjað upp óveður frá því þeir voru
börn; kyrrstæðir bílar ultu við fjölbýlishús, allt
varð rafmagnslaust og mikið tjón varð í höfnum
og víðar.
Erum við laus við þetta?
„Það er mikill munur á hvernig veðrið hefur
áhrif á okkur á höfuðborgarsvæðinu frá því sem
var. Ég flutti í bæinn 1979, bjó þá í Hátúni og lít-
ill gróður í kring og sá sem var var mjög lágur.
Það var alltaf mjög hvasst á planinu en svo
smám saman lagaðist þetta vegna hækkandi og
meiri gróðurs. Það er kannski sama veðrið í dag,
jafnhvasst, en við finnum bara ekki eins fyrir því
vegna gróðursins sem tekur svo mikið. Borgin er
öll gróskumeiri og það er ekki nema komið sé út
í jaðar borgarinnar, þar sem ég bý nú, að veðrið
er eins og það var fyrir löngu í miðri Reykjavík.
Hef fundið það á eigin skinni.
Fyrir fjörutíu árum var líka gengið í að laga
hafnamálin. Veður sem áður ollu miklu tjóni í
höfnum gera það ekki í dag því bæði var höfnum
fækkað og þær gerðar mun betri.
Að auki færist ófærðin í bænum alltaf utar og
utar. Skafrenningur stöðvast að miklu leyti í
gróðri í byggð úthverfanna og snjórinn safnast
þar fyrir, innri hlutar bæjarins eru varðari en
var. En við erum ekkert laus við óveðrin með
loftslagsbreytingunum, þau koma rétt eins og
áður.“
Trausti bendir á að eitt af því sem helst getur
ógnað öryggi okkar sé að ganga út frá einhverju
sem vísu. Slæm kuldaköst geta líkað komið í
mjög hlýju veðurfari og hann bendir á rannsókn
frá síðasta ári sem sýndi að alvarleg áhrif
slæmra kuldakasta á vorin í Mið-Evrópu eru síst
minni en áður, jafnvel þótt veður hafi hlýnað. Er
það vegna þess að menn eru farnir að sinna vor-
verkunum fyrr, mun nær vetrinum, og þegar
kuldaköstin koma hafa þau því síst minni áhrif
en áður.
„Ég held að afleiðingarnar hér á landi verði
mest óbeinar; afleiðingar af því að það verða
breytingar annars staðar. Alvarlegar afleiðingar
sjávarborðshækkunar koma ekki alveg strax
fram en éta sig áfram og munu valda röskun.
Það er mikil pressa í dag að byggja fasteignir úti
við sjó sem við vitum þó að endar með hækkandi
sjávarborði, og þótt það sé tími í það finnst
manni það óþarfi og skrýtið.
Við notum hlýindi til að rækta meira, sem við
teljum æskilegt auðvitað, en köllum þá yfir okk-
ur viðbótarhættu. Ég er síður en svo á móti
ræktun en ég vil að við tökum á skipulaginu og
tryggingamálunum þannig að þegar sumar-
bústaðahverfi eru skipulögð sé ljóst að það séu
alltaf undankomuleiðir. Ég veit aðeins um einn
stað í dag þar sem er verið að spá í þetta.
Það er kannski ekki mitt að úttala mig um það
en sóunin í dag er gegndarlaus og hún er mesta
vandamálið.
Ég er svo hræddur um að við séum að reyna
að kaupa okkur frá vandamálunum; við skiptum
yfir í rafbíla í stað þess einfaldlega að keyra
minna. Við viljum komast jafnhratt og langt í
stað þess að minnka notkun. Við teljum okkur
góð því við við getum stundað sóun með afláts-
bréf upp á vasann; en sóun samt.
Við lifum á ferðamönnum og í ferðamennsk-
unni felst líka gríðarleg sóun. Það er óþægileg
tilfinning að vera svona háður einhverju sem
hefur svona vond áhrif á umhverfið. Ég á engar
lausnir á lager, en ef menn ætla að gera alla hluti
eins og þeir hafa alltaf nákvæmlega gert heldur
sóunin áfram og vandamálin halda áfram að
hrúgast upp. Unga kynslóðin finnur vonandi
lausnir við hæfi.“
’ Já, það er eiginlega bara tíma-spursmál hvenær við fáummjög slæma gróðurelda og maðurer mjög órólegur yfir sumum sum-
arbústaðahverfum þar sem þau
eru svo þétt byggð í miklum gróðri.
VEÐUR
18 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3.2. 2019