Morgunblaðið - 19.03.2019, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 19. MARS 2019
Fagurt fley Þau sjást ekki oft á haffletinum við Íslandsstrendur stöndugu seglskipin, en þannig var það um daginn þegar horft var frá Seltjarnarnesinu, þá blasti þessi fagra sjón við.
Eggert
Ég set eftirfarandi
línur á blað sem innlegg
í umræðu um nýgeng-
inn dóm Mannréttinda-
dómstóls Evrópu
(MDE) um skipan
Landsréttardómara.
Mikill pólitískur hiti
hefur orðið í kringum
málið, en þessum hita
hefur þó ekki fylgt
samsvarandi birta. Með
eftirfarandi línum vil ég því freista
þess að beina kastljósinu að und-
irliggjandi meginreglum fremur en
hinu atviksbundna. Í stuttu máli vil
ég vara við því að við látum nið-
urstöðu meirihluta MDE og umræð-
ur um einstakar persónur byrgja
okkur sýn gagnvart samhengi hlut-
anna og þeim hagsmunum sem í húfi
eru.
Stjórnskipun Íslands og annarra
vestrænna lýðræðisþjóða stefnir að
því að halda uppi friði og lögum.
Stjórnarskrá okkar gerir ráð fyrir að
þetta sé gert með því að þrír þættir
ríkisvalds tempri hver annan og að
stjórnvöld svari til ábyrgðar gagn-
vart þjóð sinni. Með úrlausn sinni
hefur meirihluti MDE sýnt stjórn-
skipulegri valdtemprun hér á landi
lítilsvirðingu með því að gefa ekkert
fyrir þá staðreynd að bæði Alþingi og
Hæstiréttur Íslands, sem og raunar
forseti lýðveldisins að undangenginni
lögfræðilegri úttekt, höfðu áður
fjallað um málið og að þessar megin-
stoðir lýðveldisins höfðu ekki látið til-
greinda annmarka leiða til þeirrar
niðurstöðu sem meirihluti MDE
kemst að, þ.e. að ástæða sé til að
draga í efa að málsaðilar njóti rétt-
látrar málsmeðferðar fyrir óháðum
og óhlutdrægum dómurum. Að íhug-
uðu máli leyfi ég mér að efast um að
afgreiðsla MDE sé réttarfarslegt
gustukaverk, heldur tel ég að niður-
staðan sé ný tegund óskapnaðar, sem
aðildarþjóðir hljóti að sameinast
gegn í þeim tilgangi að
verja fullveldi sitt.
Um samhengið
Á sama tíma og
MDE birtir dóm sinn
um hinn íslenska
Landsrétt undirbýr
MDE að leggja dóm á
mál frá öðrum Evrópu-
löndum þar sem vegið
mun hafa verið grímu-
laust að sjálfstæði dóm-
stóla með pólitískum
hreinsunum. Við áfrýj-
un málsins hljóta íslensk stjórnvöld
að leggja þunga áherslu á að dómur-
inn geri skilsmun á aðstæðum í
hverju landi fyrir sig og grafi ekki
undan réttarframkvæmd í einu ríki í
nafni þróunar sem á sér stað annars
staðar í Evrópu. Meðan Ísland má
kallast fullvalda ríki ber ráðamönn-
um að vera mjög á varðbergi gagn-
vart því að erlendir dómstólar og /
eða yfirþjóðlegar stofnanir seilist til
valda í málum sem Íslendingar eiga
forræði á. Í því samhengi ber ráða-
mönnum að gjalda varhug við að Ís-
land verði vafið inn í alþjóðlegar póli-
tískar fléttur, sem eru séríslenskum
aðstæðum óviðkomandi.
Að þessu sögðu tel ég mér einnig
skylt að benda á að það kann að reyn-
ast Pyrrhosarsigur að þrengja mjög
að skipunarvaldi dómsmálaráðherra,
því vandséð er að ákvarðanir um val
á dómaraefnum séu örugglega betur
komnar í höndum sérfræðinga-
nefnda. Margreynt er að „harðstjórn
umsjónarmannanna“ (e. adminis-
trative despotism) er engu betri en
annars konar harðstjórn.
Vel kann að vera að dómurum sem
horfa til Íslands frá Strassborg kunni
að þykja Landsréttarmálið líta illa út
og að það lykti af pólitískri spillingu.
Hér skal ekki lítið úr því gert að fyrr-
verandi dómsmálaráðherra hefur
legið undir hvössu ámæli fyrir verk-
lag sitt. Að því sögðu má undirstrika
að í tilvikum sem þessum kristallast
mikilvægi nálægðarreglunnar, þ.e. að
allar ákvarðanir skuli teknar sem
næst vettvangi. Hæstiréttur Íslands
stóð að þessu leyti betur að vígi en
MDE þegar Hæstiréttur, sem æðsti
dómstóll þjóðarinnar, lagði sinn dóm
á málið. Hver einasti dómari Hæsta-
réttar var nefnilega fyllilega meðvit-
aður um þá staðreynd að enginn
þeirra fjögurra dómara sem málið
snýst um getur talist „pólitískur“ og
enginn þeirra er „handgenginn“ ráð-
herra. Hver sem talar þannig um
þessa fjóra dómara brýtur gegn
sannleikanum. Mér vitanlega hefur
enginn þessara fjórmenninga nokkru
sinni komið fram opinberlega og lýst
persónulegri afstöðu sem kalla mætti
pólitíska skoðun. Þetta segi ég þessu
ágæta fólki hvorki til hróss né lasts.
Ég nefni þetta aðeins til að undir-
strika að þessir fjórir dómarar eru
vammlaust fólk, sem alla tíð hefur
sinnt dómstörfum sínum af heil-
indum og af samviskusemi. Umræða
um Landsréttarmálið er komin út á
algjörar villigötur ef hún fer að snú-
ast um að gera þetta sómafólk á
nokkurn hátt tortryggilegt. Þótt
Hæstiréttur hafi talið að ágallar hafi
verið á meðferð málsins tók hann
ekki það óheillaskref sem meirihluti
MDE kaus að stíga, enda hefur það
löngum verið viðurkennd meginregla
íslensks réttar að ólögmæti leiði ekki
sjálfkrafa til ógildis.
Samantekt
Út frá síðastnefndu atriði tel ég
okkur komin nálægt kjarna málsins.
Allir sem til þekkja mega vita að
málsaðilar sem dæmdir voru af ein-
hverjum þeirra fjögurra Landsrétt-
ardómara sem hér um ræðir höfðu
ekki efnislega ástæðu til að efast um
hæfni dómaranna og óhlutdrægni
þeirra. Þegar meirihluti MDE kemst
að þeirri niðurstöðu að skipun dóms-
ins hafi brotið gegn mannréttindum
dómþola tel ég blasa við að MDE er
sjálfur kominn út í einhvers konar
pólitík, sem ekki er endilega betri en
sú pólitík sem iðkuð er af fólki sem þó
hefur haft fyrir að bjóða sig fram í
lýðræðislegum kosningum og hlotið
lýðræðislegt umboð til að taka
ákvarðanir sem varða mikla hags-
muni réttarríkisins Íslands. Minna
ber á að dómurum er ætlað að veita
öðrum valdþáttum aðhald en ekki að
stýra för. Á þessum grunni er ég
sammála þeirri ályktun minnihluta
MDE að niðurstaða meirihlutans
gangi of langt og sé„umfram tilefni“.
Eins og fram kemur í dómi Hæsta-
réttar Íslands um málið og nýgengn-
um dómi MDE hefðu dómsmála-
ráðherra og Alþingi mátt standa
betur að meðferð málsins, en eins og
minnihlutinn orðar það, þá eiga slík
„siglingafræðileg mistök“ flug-
mannsins (dómsmálaráðherra/
Alþingis) ekki að verða til þess að
„flugvélin“ (íslenskt réttarkerfi) sé
„skotin niður“.
Lokaorð
Niðurstaða MDE hefur sett ís-
lenskt réttarkerfi í algjört uppnám
og að öllu óbreyttu munu eftirskjálft-
arnir vara lengi. Í millitíðinni krefjast
dæmdir menn þess að afplánun
þeirra verði frestað. Enn alvarlegri
tel ég þó þá staðreynd að hér hefur
erlendur dómstóll tekið fram fyrir
hendurnar á lögmætum handhöfum
íslensks ríkisvalds. Þeir síðarnefndu
svara til ábyrgðar gagnvart íslensk-
um almenningi, en MDE ekki. Vilji
menn láta þetta yfir sig ganga er eins
gott að þeir séu meðvitaðir um fórn-
arkostnaðinn. Ef íslenska ríkið mót-
mælir ekki niðurstöðunni væri búið
að leggja línu sem er á skjön við
ákvæði stjórnarskrár um æðstu
handhöfn ríkisvalds. Afleiðingar þess
má nú þegar sjá í því uppnámi laga
og friðar sem niðurstaða MDE hefur
valdið. Hér er því um grundvallarmál
að ræða fyrir lýðveldið Ísland, sem
kallar á sérstaka athygli og snör við-
brögð. Úrlausn MDE má jafna til
þess að dómstóllinn ýti til hliðar
stjórnskipunarhefðum sem hafa ver-
ið öldum saman í mótun. Með því má
segja að MDE taki sér æðsta (og
ótemprað) vald yfir lögum, stjórn-
málum og lagaframkvæmd á Íslandi.
Í því samhengi geta menn velt fyrir
sér hvort MDE hefði komist að sömu
niðurstöðu ef stærra ríki en Ísland
hefði átt í hlut. Fái þessi niðurstaða
að standa er verið að skera á böndin
milli íslensks almennings og þeirra
stofnana sem fara með æðsta ákvörð-
unarvald í málefnum þjóðarinnar.
Dómur MDE endurspeglar vafalaust
færni dómaranna í lögtækni, en get-
ur verið að þarna hafi menn farið að
hugsa of mikið um hið tæknilega á
kostnað yfirsýnar, heildarsamhengis
og þess sem kenna mætti við efnisleg
mannréttindabrot? Ef svo er, þá hef-
ur MDE misst sjónar á boltanum
sem dómnum er ætlað að vakta. Mið-
að við opinberar málatölur um mál
sem bíða meðferðar hjá MDE færi þá
kannski betur á að dómstóllinn
beindi kröftum sínum aftur að því að
fást við mannréttindi, fremur en að
framkvæma það sem Alexis de
Tocqueville (1805-1859) lýsti sem
nýrri tegund harðstjórnar, þ.e. „að
smætta hverja þjóð niður í að vera
ekki meira en hjörð ofurvarkárra og
vinnusamra dýra, sem ríkisstjórnin
gætir“. Það er illa fyrir lýðveldinu
komið ef stjórnmálamenn og æðstu
embættismenn lýðveldisins eiga að
kasta frá sér hlutverki sínu gagnvart
stjórnarskrá, stjórnskipunar- og
lagahefðum í því skyni að ofurselja
sig ólýðræðislegu valdi. Slíka vald-
beitingu á að kalla sínu rétta nafni,
jafnvel þótt hún skrýðist búningi
mannréttinda.
Eftir Arnar Þór
Jónsson »Niðurstaða meiri-
hluta Mannréttinda-
dómstóls Evrópu er ný
tegund óskapnaðar sem
aðildarþjóðir hljóta að
sameinast gegn til varn-
ar fullveldi sínu.
Arnar Þór Jónsson
Höfundur er héraðsdómari.
Umfram tilefni