Náttúrufræðingurinn - 2019, Qupperneq 5

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
5
Ritrýnd grein / Peer reviewed
Berghlaupið í Öskju
21. júlí 2014
Að kvöldi 21. júlí 2014 varð stórt berghlaup úr Suðurbotnum í Öskjuvatn.
Hlaupið huldi að mestu Suður botna hraun og lagðist upp að Kvíslahrauni.
Hlaupið kom af stað flóðbylgju sem náði víða 20–40 m hæð og jafnvel allt að
70–80 m á stöku stað. Bylgjan gekk hundruð metra inn á flatlendið suðaustan
við Víti, í Kvísla hrauni, Mývetningahrauni og við Ólafsgíga. Líkan reikningar
sýna að hæð flóðbylgjunnar á mismunandi stöðum réðst af flóknu samspili
í bylgjuhreyfingu á yfirborði vatnsins. Berg hlaups tungan á botni Öskjuvatns
er víða um 600 m breið. Hún nær um 2,1 km út í vatnið og eru neðstu 800
m tungunnar um 8 m að þykkt að meðaltali. Heildarrúmmál efnis sem fór á
hreyfingu í hlaupinu er talið um 20 milljónir m3 og er það með stærstu berg-
hlaupum sem þekkt eru á sögulegum tíma á Íslandi. Jarðlög við Öskju vatn
eru víða sprungin og óstöðug og hætta er á að berghlaup geti komið aftur
á svipuðum slóðum og þetta hlaup og einnig bæði norðan þess og vestan.
Berghlaup og flóðbylgjur af þeirra völdum geta skapað mikla hættu fyrir fólk
sem statt er í Öskju. Áhætta af völdum slíkra berghlaupa er hins vegar ekki
talin mikil þegar tekið er tillit til þess hversu sjaldgæf hlaupin eru og að fólk
staldrar alla jafna stutt við á svæðinu. Þó er rétt að vara ferðalanga í Öskju
við því að dveljast langdvölum við vatnsbakkann. Líkanreikningar benda til
þess að flóðbylgja af völdum nokkru stærra hlaups geti kastast upp á brúnina
vestan við Víti og flætt þar yfir nokkurt svæði til norðurs.
Jón Kristinn Helgason, Sigríður Sif Gylfadóttir, Sveinn Brynjólfsson,
Harpa Grímsdóttir, Ármann Höskuldsson, Þorsteinn Sæmundsson,
Ásta Rut Hjartardóttir, Freysteinn Sigmundsson og Tómas Jóhannesson
INNGANGUR
Stórt berghlaup féll úr suðaustur-
brún Öskju í Öskjuvatn hinn 21. júlí 2014
og olli flóðbylgju sem skolaðist langt
upp á bakkana allt í kringum vatnið. Svo
heppilega vildi til að hlaupið varð síðla
kvölds og enginn var nærri vatninu.
Aðeins nokkrum klukkustundum fyrir
hrunið voru tugir ferðamanna niðri við
vatnsbakkann við Víti og hefðu þeir án
efa átt erfitt með að komast undan flóð-
bylgjunni sem talin er hafa borist yfir
vatnið á einungis 1–2 mínútum og barst
tugi metra upp hlíðina þar og yfir í Víti.
Berghlaupið kom úr 370 m hárri
suðausturbrún öskjunnar (1. mynd).
Brotsárið er um 900 m breitt efst en
breidd hlaupsins þar sem það gekk
út í vatnið um 550 m. Hlaupið kom
fram á jarðskjálftamælum Veðurstofu
Íslands, sem skjálftaórói og sýna gögnin
að það fór af stað laust fyrir kl. 23.24.
Skriðan olli titringi sem stóð yfir í rúma
mínútu. Bylgjurnar sáust á stórum hluta
jarðskjálftamælakerfis Veðurstofunnar,
mjög vel á nálægum stöðvum en
einungis lægstu tíðnirnar á fjarlægustu
mælum. Enginn sjónarvottur var að
berghlaupinu. Síðustu ferðamenn dags-
ins yfirgáfu svæðið við vatnið tæpum
klukkutíma fyrir hlaupið. Björgunar-
sveitarmenn hjá Hálendisvakt Lands-
bjargar sáu hvítan mökk yfir Öskjuvatni
Náttúrufræðingurinn 89 (1–2), bls. 5–21, 2019