Náttúrufræðingurinn - 2019, Blaðsíða 9

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
9
gíga við norðvestanvert Öskjuvatn, í
miðri meginöskjunni. Áætlað sig á því
svæði síðastliðin ár er um 20 mm á ári
(byggt á tölum úr grein Drouins o.fl.18).
Sigið minnkar hratt út frá þessari miðju.
Sigið er talið stafa af þrýstifalli í grunn-
stæðu kvikuhólfi eldstöðvarinnar með
þrýstimiðju undir sigmiðjunni. Þetta
veldur spennubreytingum í bergi á
svæðinu og síðan 1983 hafa þær verið
talsverðar. Jarðskorpuhreyfingar og
spennubreytingar af völdum þeirra
eru taldar hafa leitt til óstöðugleika á
misgengissprungum á upptakasvæði
berghlaupsins.19,20
Í flóknu jarðrænu umhverfi sem
þessu eru eflaust margir skriðfletir
en ummerki berghlaupsins benda til
þess að meginskriðflöturinn tengist
hringsprungunni í brún öskjunnar.
Misgengi og sprungur innan berg-
hlaupssvæðisins hafa líklega haft áhrif
á hreyfingu hlaupsins, eins og algengt
er við berghlaup.16 Ummerki á yfir-
borði benda til þess að um svokallaða
snörunarhreyfingu (e. rotational slide)
sé að ræða en það þýðir að skriðflötur
berghlaupsins er íhvolfur og að jarð-
lögin hafa snarast um hann. Skriðflöt
berghlaupsins þar sem hann er hulinn
urð má meta með því að draga íhvolfan
flöt í stefnu skriðflatarins þar sem hann
sést á yfirborði og tengja hann þeim
stað hlíðarinnar nokkru neðar þar sem
landhæð fyrir og eftir hlaup er svipuð (7.
mynd). Meginskriðflötur berghlaupsins
er fremur brattur þar sem hann fellur
saman við hringsprunguna við brún
öskjunnar, eða allt að 60–70°. Hallinn
minnkar eftir því sem fjær dregur brún-
inni og virðist skriðflöturinn ná niður í
100–200 m hæð yfir vatnsborðinu. Ekki
er hægt að útiloka að skriðflöturinn
liggi neðar í staflanum, en engar jarð-
fræðilegar vísbendingar eru um að hann
nái undir yfirborð Öskjuvatns.
Rúmmál berghlaupsins er metið um
20 milljónir m3 með því að bera saman
landlíkön frá 2013 og 2014, að teknu
tilliti til grops jarðlaga. Mælingar á gropi
jarðlaga hér á landi21–23 (Árni Hjartarson,
munnl. upplýsingar úr gögnum frá
ÍSOR, 2016) benda til þess að grop upp-
runalegu jarðlaganna á upptakasvæði
berghlaupsins kunni að hafa verið
10–20% en grop berghlaupsurðarinnar
þar sem hún stöðvaðist á þurru landi
geti verið tvöfalt meira, eða 20–40%.
Hér verður miðað við 15% grop jarðlaga
á upptakasvæðinu fyrir berghlaupið og
30% grop í hlaupurðinni á landi.
Mælingar á vatnsborðshæð Öskju-
vatns fyrir og eftir berghlaupið gefa til
kynna 65±20 cm hækkun vatnsborðs við
hlaupið. Þegar ljósmyndir sem teknar
voru fyrir hlaupið (21. júlí, nokkrum klst.
fyrir hlaup) og eftir það (í vettvangsferð
4. ágúst) eru bornar saman við mælingar
á klettunum vestan við Víti fæst vatns-
4. mynd. Ljósmyndaröð sem sýnir þróun sprungunnar ofan Suðurbotna frá 2008 fram að berghlaupinu 2014. – A series of photographs that
show the evolution of the fissure above Suðurbotnar from 2008 to 2014 when the rockslide occurred.
2008 – Sprungan hefur myndast
/ A crack has formed
2012 – Mikil lóðrétt færsla
/ Substantial vertical movement
Ljósm./photo: Oddur Sigurðsson
Ljósm./photo: Joel Ruch
2009 – Skriðutaumar sjáanlegir
við sprunguna / Debris flow
tongues below the crack
2013 – Áframhaldandi lóðrétt færsla
/ Continued vertical movement
Ljósm./photo: Nigel Nudds
Ljósm./photo: Jón Ingi Cæsarson
2010 – Áberandi sprungumyndun
/ The crack is clearly visible
2014 – Gríðarlegar breytingar
/ Dramatical changes
4 klst fyrir hrun / 4 hrs before the event
Ljósm./photo: Dave McGravie
Ljósm./photo: Ármann Höskuldsson
2011 – Töluverðar breytingar /
Considerable changes from
previous year
2014 – Berghlaupið fallið
/ The rockslide has fallen
2 dögum eftir hrun / 2 days after the event
Ljósm./photo: Mýflug
Ljósm./photo: Jón Kristinn Helgason