Náttúrufræðingurinn - 2019, Blaðsíða 38

Náttúrufræðingurinn
38
sANdur – sANdAr. Hugtakið sandur er notað um landlegt fyrir-
bæri, bæði um óstöðugt yfirborð þar sem vindrof á sér stað og korn af
ákveðinni kornastærð (0,05–2 mm). Á yfirborði sandsvæða eru efni
sem hafa breiða spönn kornastærðar: sandur, silt (0,002–0,05) og leir
(<0,002 mm) í mismunandi hlutföllum, en ekki aðeins korn sem telj-
ast til sands, og veldur þetta stundum misskilningi. Þegar talað er um
sandefni sem fjúka í þessari grein er bæði átt við sand, silt og að hluta
leir. Samsetning sanda er afar breytileg eftir svæðum. Sandkorn og
grófari hluti silts eru meginuppistaða skokkefna en silt er meginhluti
ryksins ásamt leir þegar hann er til staðar.
svifryk, ryk (e. dust). Ryk berst um andrúmsloftið (e. suspension),
oft langar leiðir. Styrkur svifryks er yfirleitt mældur í míkrógrömmum
á rúmmetra (µg/m3), en einnig sem fjöldi korna í rúmmetra. Hafa ber
í huga að svifagnir geta átt margvíslegan uppruna, t.d. í útblæstri frá
iðnaði, húshitun og samgöngum, en hér er fjallað um ryk af „náttúru-
legum“ uppruna (sandar, mold), sem mætti kalla „náttúruryk“ eða
„bergryk“ (e. mineral dust) til aðgreiningar frá annarri rykmengun.
skokkefNi takast á loft við árekstur við önnur korn, skella síðan
aftur niður á jörðina og valda fleiri árekstrum (e. saltation). Þau eru of
þung til að verða að svifryki. Skokkið er meginferli sandburðar með
yfirborðinu. Það er oft mælt sem flæði yfir eins metra breiða línu á
einu ári (kg/m/ár) eða flæði í gegnum einn fermetra á ári (kg/m2/ár),
á klukkustund (kg/m/klst) eða jafnvel í einstökum stormi.
skriðefNi (e. creep) eru stærri korn en í skokkefnum. Þau skríða
með yfirborðinu undan árekstrum skokkefnanna en takast ekki á loft.
uppfok og rykmyNduN. Smæstu korn takast á loft og hald-
ast loftborin sem ryk (e. dust emission, dust production, dust
release). Oft mælt sem þyngdareining efnis, g eða kg, sem tekst á
loft frá hverjum fermetra í einstökum stormi eða yfir tiltekið tímabil
(kg/m2/ár; kg/m2/stormur).
lækkuN yfirborðsiNs vegna þess að rof fjarlægir efni af yfir-
borðinu (e. deflation) er mæld í mm eða cm yfir tiltekið tímabil (mm/ár).
þröskuldsviNdhrAði (e. threshold velocity). Sandfok hefst við
ákveðinn vindstyrk þegar fyrsta kornið tekst á loft vegna togspennu
vindsins. Kornið virkjar síðan hreyfiorku vinds áður en það skellur
aftur niður á yfirborðið og ýtir þá við mörgum öðrum kornum sem
við það takast á loft. Vindstyrkur minnkar eftir því sem nær dregur
yfirborðinu, en hve mikið er háð yfirborðshrjúfleika. Þröskuldsvind-
hraði (U*t) er reiknaður fyrir vind við yfirborðið í mörgum líkönum
fyrir vindrof og þá þarf að mæla vindstyrk í mörgum hæðum til að
ákvarða vindsniðið. Algengt er að gefa þröskuldsvindstyrk fyrir til-
teknar mælihæðir, svo sem 2 m og 10 m.
áfok (e. aeolian deposition). Magn rykefna sem sest aftur
á yfirborðið, mælt sem hækkun yfirborðs (mm eða mm/ár) eða
magn (g/m2 eða g/m2/ár). Áfok er eitt þeirra meginferla sem mótar
íslenska náttúru.
svifryk (e. particulate matter), mælt sem PM, fínefni ryks.
Er gefið upp sem massi á rúmmálseiningu (µg/m3) eða fjöldi.
Gildið aftan við PM gefur til kynna stærðarmörk. PM10 táknar
korn minni en 10 µm, PM2,5 er fyrir korn minni en 2,5 µm.
Vindrofsferli – nokkur hugtök. Sjá rammatexta. – Schematic drawing illustrating some main concepts associ-
ated with wind erosion. Uppfok = dust emissions, svifryk = dust, skokkhreyfing = saltation, áfok = dust depos-
ition, flæði = flux, lækkun yfirborðs (hjöðnun) = deflation.
megiNhugtök í viNdrofsfræðum