Morgunblaðið - 18.07.2019, Blaðsíða 33

FRÉTTIR 33Tækni og vísindi
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 18. JÚLÍ 2019
síðan í umbúðir sem voru vatns- og
súrefnisheldar en varðveittu keim
matvælanna.
Tímamót í læknisfræði
Til að losna við eitraðan úrgang í
löngum geimferðum þróaði NASA
sérstaka efnameðferð og aðra til að
fjarlægja salt úr vatni. Leiddi það til
svonefndrar „sorbent“ himnuskilj-
unar sem upprætti þörfina fyrir stöð-
ugt vatnsstreymi og veitti sjúkling-
um meira frelsi. Stafræn mynd-
vinnslutækni sem fyrst var brúkuð til
að greina yfirborð tunglsins var síð-
an notuð til að framleiða tölvusneið-
myndatæki (CAT) og segulómskanna
(MRI) til notkunar í læknisfræði.
Tunglbússur og sportskór
Efni í stígvélum tunglfaranna sem
þróuð voru hjá NASA hafa ratað inn í
framleiðslu íþróttaskófatnaðar þar
sem þau hafa verið notuð til að auka
höggdeyfingu og úthaldsþol undir
álagi. Samkvæmt grein í tímariti
NASA, Spinoff, frá árinu 1991
betrumbætti Al nokkur Gross,
vísindamaður við Apollo-áætlunina,
miðsóla skófatnaðar íþróttamanna
með því að uppræta fjöðrunartap af
völdum líkamsþyngdar.
Mylar-neyðarteppi
Núverandi mylar-teppi sem nýtt
eru við hvers kyns neyðaraðstoð voru
fundin upp og fyrst notuð til að verja
geimfarana og tæki geimfara þeirra.
Þetta málmgerða efni er nú notað til
einangrunar, svo sem í bílum og á
heimilum manna.
Þráðlaus tæki og áhöld
Tunglfarar Apollo-áætlunarinnar
þurftu færanlegan bor til að ná upp
jarðsýnakjörnum allt niður á þriggja
metra dýpi undir yfirborði tunglsins.
Black & Decker þróaði reiknirit,
algóritma, til að brúka rafmótor
borsins með sem ákjósanlegustum
hætti og draga úr orkuþörf hans.
Þeirri tækni var síðar beitt við fram-
leiðslu á þráðlausum ryksugum.
Aukaafurðir geimbúnings
Geimurinn er harðneskjulegt um-
hverfi með hitastigi frá því að vera
langleiðina niður í alkul og síðan upp
í ógurlegan hita er geimförin koma
aftur inn í gufuhvolfið. Að ekki sé
minnst á hættur geimgeislunar.
Gerviefnið Polybenzimidazole
(PBI) sem þróað var fyrir banda-
ríska herinn og NASA til notkunar á
sjötta og sjöunda áratugnum var not-
að við framleiðslu hlífðarfatnaðar
slökkviliðsmanna ofarlega á áttunda
áratugnum. Hita- og kælitækni sem
þróuð var fyrir Apollo-ferðirnar er
núna brúkuð við meðferð ýmissa
sjúkdóma og læknisverka – og til að
vernda jarðarbúa fyrir efnaleka.
Odom sagði þetta gott dæmi um
þróun sem einkageirinn einn og sér
hefði ekki ráðið við vegna gríðarlegs
rannsóknarkostnaðar. „Ekkert eitt
fyrirtæki ræður í raun við hann. Það
gat Apollo hins vegar og geimverk-
efnin halda því áfram.“
Skilar fjárfestingin sér?
Hvað víðtækari áhrif á bandarískt
efnahagslíf varðar er talið að fjár-
festing í Apollo-áætluninni hafi skil-
að sér að minnsta kosti tvöfalt til
baka, ef ekki meira þegar meðtalin
eru störf hundruð þúsunda hvít-
flibba-, iðnaðar- og verksmiðjufólks
um Bandaríkin öll og ferðaþjónusta
sem miðar að starfsemi og umsvifum
NASA.
En það væru mistök að láta þar við
sitja og hugsa einungis um afrakst-
urinn í þessa veru, sagði Casey
Dreier, helsti talsmaður félagsins
The Planetary Society. „Ferðirnar
voru grundvallaryfirlýsing um
tæknilega og skipulagslega getu,
skilaboð til Bandaríkjanna sjálfra,
ekki bara Sovétríkjanna, heldur
einnig til nýlendna sem nýlega höfðu
öðlast sjálfstæði frá evrópskum
herraþjóðum sínum og voru að velja
milli kapítalisma og kommúnisma.“
Ljóst er að jarðvegssýnin sem
Apollo 11. flutti fyrst til jarðar fyrir
50 árum – og þau sem á eftir komu –
urðu til þess að gjörbreyta skilningi
vísindamanna á alheiminum. Höfðu
geimfarar Apollo alls heim með sér
382 kíló af jarðvegi og grjóti í sex
ferðum á árunum 1969 til 1972.
„Tunglið er rósettusteinn sólkerfis-
ins, það er hyrningarsteinn alheims-
vísinda,“ sagði Samuel Lawrence,
sem starfar í Johnson-geimferða-
miðstöðinni í Houston, við AFP.
„Fólk gerir sér ekki fyllilega grein
fyrir mikilvægi rannsókna jarðvegs-
sýnanna fyrir sólkerfið og alheiminn
umhverfis okkur. Margar uppgötv-
anir okkar, ekki bara á tunglinu,
heldur líka á Merkúr og Mars og
smástirnum, tengjast beint niður-
stöðum sem við fengum í Apollo-
ferðunum,“ bætti hann við.
Rannsóknir á tunglgrjóti hafa
veitt vísindamönnum innsýn í
hvernig máninn hrímföli varð til á
svipuðum tíma og jörðin, eða fyrir
4,3 til 4,4 milljörðum ára. Lausa-
grjót hélst næstu hundruð milljóna
ára á braut um jörðu og rann saman
í það sem við þekkjum sem tunglið í
dag, útskýrði Lawrence. „Við upp-
götvuðum að innri bygging tungls-
ins er eins og í jörðinni. Það er með
jarðskorpu, möttli og kjarna. Líf
kviknaði svo á jörðinni en tunglið er
líflaust.“
ferðunum
AFP
Grjót Apollo-förin sneru til jarðar með 382 kíló af tunglgrjóti og jarðvegi.