Tímarit Máls og menningar - 01.03.2002, Blaðsíða 17

fólk, sem hafði í mörgum tilfellum búið við
miklar félagslegar skorður, öðlaðist skyndilega
frelsi til að hafa meiri áhrif á umhverfi sitt og
samfélag en það hafði nokkru sinni kynnst. Ný-
fengið frelsi verja menn oft af meiri hörku en
nokkurt annað frelsi og öll umskipti koma eðli-
lega róti á mannlegt samfélag. Það er ekkert
óeðlilegt við það að í kjölfar mikilla breytinga
taki nokkurn tíma að útkljá hvernig málum skuli
skipað. Hversu oft reyndu ekki talsmenn gömlu
heimsveldanna að verja yfirgang sinn í öðrum
heimsálfum með fullyrðingum um að sjálfstæði
nýlendnanna myndi bara leiða af sér borgara-
styrjaldir og stjórnleysi?
Mikilvsegi persónulegra heimilda
Hér hefur verið stiklað á fáeinum lítt rannsök-
uðum þáttum í sögu íslendinga í Vesturheimi
og einkum dvalið við kanadíska manntalið frá
1881. En hvað með þær heimildir sem gefnar
hafa verið út í þeim bókum sem nefndar voru í
upphafi? Af hverju eru þær svona mikilvægar
fyrst svo mikinn fróðleik mætti kreista út úr
einu eða tveimur manntölum?
Til að gera langa sögu stutta liggur mikilvægi
persónulegra heimilda á borð við bréf og dag-
bækur einkum f því hversu ólíkar þær eru opin-
berum heimildum, s.s. dagblöðum og skjölum
hvaðanæva úr litrófi stjórnsýslunnar. Fræði-
menn og lesendur eiga þess kost að kynnast
daglegu lífi almenníngs með mun áreiðanlegri
hætti og frá fleiri hliðum þar sem persónulegra
heimilda nýtur við. Svo áfram sé haldið með
þróun innflytjendasögunnar í þessu samhengi
þá tók hún nokkrum stakkaskiptum upp úr
1970. Þetta var fyrst og fremst vegna áhrifa frá
iðkendum félagssögu sem lögðu höfuðáherslu
á daglegt líf almennings í stað þróunar stjórn-
mála og efnahagsmála svo dæmi sé tekið. At-
hyglin beindist í auknum mæli að tilteknum
þjóðfélagshópum meðal innflytjenda, s.s. körl-
um og konum, verkafólki af ýmsum þjóðernum
°g fólki af asískum, afrískum og suður-amerísk-
um uppruna.2' Og eftir því sem sagnfræðingar
leituðu eftir meira návígi við viðfangsefni sín
jókst áherslan á persónulegar heimildir.22 Þetta
er þróun sem hefur ekki sett tiltakanlega mikið
mark á íslenskar bækur um sögu íslendinga í
Norður-Ameríku enda hafa rannsóknirnar verið
fremur smáar í sniðum.
Nú vakna eðlilega spurningar á borð við: Og
hvað með það? Hvað kemur það okkur f raun-
inni við hvernig þetta fólk lifði sínu lífi fyrir
mörgum áratugum ef ekki meira en öld? Er
þessi saga eitthvað meira en bara skemmtilegt
og forvitnilegt lesefni, einkum fyrir áhugamenn
um ættfræði og þá sem eiga ættingja báðum
megin við Atlantshafið?
Þýðing vesturfarasögunnar fyrir
söguvitund landsmanna
Að mínu viti hefur þýski fræðimaðurinn Jörn
Rusen lög að mæla þegar hann segir að eitt
helsta takmark sagnfræðinnar sé að miðla fróð-
leik um liðna tíð þannig að takast megi að efla
söguvitund fólks.23 Slík vitund þarf að fela í sér
vilja og getu til að sjá sjálfan sig í sögulegu
samhengi og skilja að þegar fram líða stundir
verður okkar lífsmáti gagnrýndur ekki síður en
við gagnrýnum lífsmáta annarra í nútíð og for-
tíð. Söguvitund auðveldar fólki líka að virða
menningu framandi landa og viðurkenna að
það eru til margar leiðir til að vera manneskja
þó að við höfum hvert um sig valið einhverja
eina.
íslensku vesturfararnir tókust á við erfiðleika
sem mættu innflytjendum í Norður-Ameríku á
ofanverðri 19. og öndverðri 20. öld. Fæstir
þeirra höfðu nokkurt vald á enskri tungu og fyr-
ir það máttu þeir stundum þola lítilsvirðingu og
misrétti á borð við það að fá aðeins hálf laun á
við enskumælandi fólk.24 Og þótt margar og
misjafnar ástæður hafi legið að baki vesturferð-
um voru margir vesturfarar ekkert annað en
flóttamenn sem yfirgáfu harðæri og harðrétti á
Islandi í leit að betra lífi. Það er nokkuð sem ís-
lendingar ættu að hafa í huga um þessar mund-
ir. Ef íslenskt samfélag á að standa undir því að
kallast siðmenntað verða allir að minnast þess
að einu sinni flúðu íslendingar heimaland sitt
þúsundum saman.
Vissulega er það fleira sem læra má af sögu
og menningu íslendinga í Vesturálfu. Það er
auðvitað út af fyrir sig merkilegt að geta farið til
tmm bls. 15