Tímarit Máls og menningar - 01.03.2002, Blaðsíða 28

Að lokum telur Smith að nútímaþjóðir séu
svæðisbundnar og þannig sé þjóðarhugtakið
nátengt föðurlandshugtakinu. Smith telur að þó
að nútímaþjóðir séu að þessu leyti ólíkar þjóð-
um fortíðarinnar {sem hann kallar „ethnie"
sem er franskt orð að vissu leyti sambærilegt
enska orðinu „people") þá liggi ræturnar í for-
tíðinni og það megi ekki skilgreina nútímaþjóð
á of afgerandi hátt sem nútímafyrirbæri.’9
Þjóðernisstefna og íslendingar
Þá verður vikið að sérkennum íslenskrar þjóð-
ernisstefnu. Hún er að því leyti eþnísk að ís-
lendingar eiga flestir sömu sögu og sama
menningarlega bakgrunn, þeir tala flestir
sama tungumál og eru af sama kynþætti. Hún
rekstrar, stéttaskil og þjóðernisskil. Slíkur sam-
runi sé frjósamur, jarðvegur fyrir þjóðernis-
hyggju en hann telur einmitt að mesta hætta ís-
lenskrar þjóðarvitundar hafi verið skortur á er-
lendum andstæðingum þar sem landið var til-
tölulega einangrað frá öðrum þjóðum. Dönsku
kaupmennirnir hafi bætt upp þann skort.24
Sigríður Matthíasdóttir hefur fjallað um lík-
indi þýskrar og íslenskrar þjóðernisstefnu. Þýsk
þjóðernisstefna byggðist eftir Napóleonsstyrj-
aldirnar að miklu leyti á minnimáttarkennd
gagnvart Frökkum, sem þá höfðu stofnað lýð-
veldi. Að sama skapi má segja að þjóðernis-
stefna íslendinga hafi byggst á minnimáttar-
kennd gagnvart Dönum sem höfðu lagt niður
einveldið og voru orðnir lýðræðisríki. (slending-
ar voru þá ekki lengur þegnar sama konungs og
Danir heldur nýlenda danska ríkisins og voru
því undir öðru þjóðríki. Sigríður hefur einkum
rannsakað skrif Jóns Aðils (1869-1920) sem
hún telur vera gott dæmi um íslenska þjóðern-
isstefnu á tímum sjálfstæðisbaráttunnar. Hún
telur að þau, ásamt öðru, sýni að íslensk þjóð-
ernisstefna sé þjóðernisstefna hinna minni
máttar. l’slenskt þjóðfélag var stutt á veg kom-
ið á leið tækniframfara nútímans á fyrri hluta
„Hlutur íslands veglegur."
. . . engir meðaljónar sem eru að lofa Islendinga . . .
er um leið opinber stefna því að hér eiga
einnig margir Islendingar heima sem eru ekki
af sama kynþætti og hafa annan menningar-
legan bakgrunn. Ríkið veitir þeim hins vegar
oft íslenskan ríkisborgararétt og þar með telj-
ast þeir til þjóðarinnar.
Þjóðernisstefna tslendinga getur vart talist
félagsleg en slík þjóðernisstefna felur í sér að
þeir sem eru af öðrum kynþætti eða úr öðru
menningarumhverfi verða íslendingar með því
að taka upp Islenska siði og menningu.20 Á ís-
landi er yfirleitt átt við íslenska kynþáttinn þeg-
ar rætt er um íslendinga og menningarleg
blöndun (cultural pluralism) er enn stutt á veg
komin.
íslendingar eru ung þjóð á stjórnmálalegan
mælikvarða; þeir öðluðust fullveldi árið 1918.
Saga þjóðarinnar er þó mun lengri en sumir
telja að allt frá landnámi hafi íbúar landsins talið
sig eina þjóð. Til dæmis hefur Gunnar Karlsson
leitt rök að því að íbúar (slands hafi frá upphafi
talið sig sérstaka þjóð en ekki Norðmenn bú-
setta á íslandi.21 Gunnar telur því að vitund um
íslenskt þjóðerni hafi alltaf verið við lýði á ís-
landi. Hins vegar tekur hann skýrt fram að hann
telji þjóðerniskennd ekki hafa verið meginafl í
hugarheimi íslendinga frá þjóðveldi til tíma
sjálfstæðisbaráttunnar.22
Aðrir hafa tekið annan pól í hæðina. Sverrir
Jakobsson hefur rætt íslenskt miðaldaþjóðerni
ítarlega. Hann bendir á mismunandi merkingu
orðsins þjóð á miðöldum og í nútímanum.
Þannig hafi hópurinn eða þjóðin íslendingar
vissulega verið til en sömu íslendingarnir hafi
einnig tilheyrt kristinni þjóð og norrænni þjóð.
íslenskt þjóðerni hafi helst komið fram við hirð-
ir erlendra konunga. Tilfinningin fyrir íslensku
þjóðerni hafi verið sterkari í útlöndum en
heima. Heima hafi menn eins getað litið á sig
sem heimamenn í einhverri sveit og verið þá
fyrst og fremst t.d. Breiðfirðingar en ekki ís-
lendingar. Sverrir telur hins vegar að með
Gamla sáttmála hafi þjóðarvitundin breyst og
þá hafi íbúar landsins smám saman farið að líta
á sig sem eina þjóð þar sem þá hafi landið far-
ið undir erlent konungsvald. Þjóðernisvitundin
verði til í samskiptum við aðrar þjóðir.23
Gunnar Karlsson telur einnig að þjóðrækni og
þjóðernishyggja styrkist í samskiptum við aðrar
þjóðir. Hann bendir á hatur íslendinga á dönsk-
um kaupmönnum en í þeim samskiptum telur
hann að allt hafi runnið saman; hagsmunaá-
. . . og íslendingum þakkaður þáttur þeirra f hve vel hátíð
alparosarinnar hefði heppnast þetta árið.