Tímarit Máls og menningar - 01.03.2002, Blaðsíða 11

Davið Logi Sigurðsson: Óvinurinn býr innra með okkur tmm bls. 9
streitist hins vegar á móti, reynir að gæta rétt-
inda Serba og skapa jafnvægi í samskiptum
þjóðanna, sbr. þá áherslu sem lögð var á að
tryggja þátttöku þeirra í þingkosningum í nóv-
emþer 2001.9
En rétt eins og ungu hjónin í Leigjandanum
sjá eigið einbýlishús í hillingum þrá Kosovo-AI-
banar sjálfstæði svo heitt að ekkert annað
kemst að. Hér fer Leigjandinn að gagnast veru-
lega við rýni í stöðu mála í Kosovo - og kemur
kannski ekki á óvart, því ýmsir hafa túlkað sög-
una þannig að fyrri hluti hennar fjalli einmitt um
þá tíma er íslendingar börðust fyrir sjálfstæði
sínu (eigin húsnæði), en sá síðari um reynslu
þeirra eftir að í húsið var flutt og á daginn kom
að leigjandinn var kominn til að vera. Fluttur
með þeim í húsið nýja af þeirri ástæðu að hann
hafði veitt parinu unga dágóða fyrirgreiðslu er
upp á vantaði (Bandaríkjaher sem keypti íslend-
inga til fylgis við sig og fékk þannig að ílengjast,
hinni nýfrjálsu þjóð til ævarandi hneisu).
Allt hafði virst svo tryggt þegar húsið varð
fokhelt, segir í Leigjandanum og mætti líkja því
við þá trú Kosovo-Albana að sjálfstæði væri inn-
an seilingar þegar þeir streymdu aftur til heim-
kynna sinna I júní 1999 eftir að NATO hafði
sprengt Serba til sáttfýsi. Margir þeirra trúa því
enn að NATO hafi vísvitandi tekið sér það hlut-
verk að verða eins konar lofther Frelsishers
Kosovo, UCK, í sjálfstæðisbaráttunni. Af því
hljóti að leiða að menn hafi stutt sjálfstæði
Kosovo. Nú hefur staðan hins vegar breyst,
Milosevic verið sendur til Haag og átök í
Makedóníu valdið því að hinir háu herrar í
Brussel, Washington og Moskvu mega ekki
heyra minnst á frekari fjölgun ríkja á Balkanskag-
anurn.'0 Húsið glæsta er semsé fokhelt að utan
en holt að innan, eiginlega tálsýnin ein."
Landamærin sem Kosovo-Albanar vilja byggja
milli sín og Serba - skjólveggir hatursins - eru
bein og breið, örugg gata sem skilur hið nýja frá
hinu gamla svo fremi sem ekki er gengið yfir
hana. Átökin í Makedóníu á síðasta ári - þar
sem albanski minnihlutinn beindi spjótum sín-
um að Slövum sem þar hafa ráðið ferðinni -
styrktu enn stoðir skjólveggjanna. Því miður eru
fá teikn á lofti um að Albanar og Serbar hyggist
ganga yfir götuna og slá striki yfir fortíðina.
Þvert á móti var það tilfinning mín að langt væri
í að menn fyndu hjá sér viljann til að setjast nið-
ur í sófann saman, ef svo má að orði komast.
Eðlilegt er að velta fyrir sér hvort sófinn rúmi í
reynd báða íbúa hússins - ólíkt því sem áður var
haldið fram um Norður-írland.12
III.
Á síðasta ári var sýnd í bíóhúsunum á íslandi
kvikmyndin The Others. Sagan segir af ungri
konu (Nicole Kidman) sem verndar heimili sitt
og tvö ung börn fyrir ofsóknum óboðinna gesta,
Hinna; The Others. Hún skilur ekki hvað þeir
vilja henni og fjölskyldu hennar, engu frekar en
þeir skilja hvað hún vill þeim, líkt og kemur á
daginn. Ekki er allt sem sýnist, konan hefur
þjáðst af blindu á hina raunverulegu skipan mála
(eða má kannski alltaf deila um hver hún er?) en
skynjar um síðir að sjálf er hún hinn óboðni
gestur (The Other), vofa í húsi sem hún eitt sinn
átti.
Fléttan ( myndinni er snjöll, einkum fyrir þá
sök að hún skilur áhorfandann eftir með eitt-
hvað sem setja má í samhengi við samfélag
mannanna í heild sinni.13 Þannig verður varla um
það deilt að þjóðernishyggjan hefur náð að
sveipa svo hulu yfir augu manna á Balkanskaga
og á Norður-írlandi að sorglegt má telja. Raunar
er það efni sem rannsaka mætti til eilífðarnóns
hvernig öfgakennd þjóðernishyggja - og sú
blinda söguvitund sem henni gjarnan fylgir -
hefur á undanförnum áratugum náð slíkum tök-
um á fólki að það hefur framið hræðileg ódæð-
isverk í hennar nafni.
í Kosovo telja hvorir um sig, Serbar og Alban-
ar, sig réttmæta eigendur hússins og á Norður-
írlandi takast líka á tvær andstæðar þjóðernis-
stefnur. Litlar líkur eru á að annar hvor aðilinn
muni átta sig á því, líkt og Nicole Kidman ( The
Others, að hann þjáist af ranghugmyndum um
sjálfan sig og stöðu sína í veraldlegu samfélagi.
Það er þó ekkert endilega vandamál í sjálfu sér,
því hver á að segja hvað eru ranghugmyndir og
hvað ekki? Þær hugmyndir sem við höfum um
sjálf okkur eru þær einu sem máli skipta, það
eina sem raunverulegt er. Hitt er verra, að þess-
ar sömu hugmyndir hafa afleiðingar fyrir Hina,
The Others: Kidman gerði fyrir sitt leyti allt sem
hún mátti til að losna við hina óboðnu gesti og
þeir guldu líku líkt.
Áherslan á þjóðlega sjálfsmynd skiptir hér
miklu máli. Þó að írskir lýðveldissinnar séu jafn-
an nefndir þjóðernissinnar, Irish nationalists, eru
sambandssinnar ekki síður þjóðernissinnar (bara
ekki af sama skóla). Hið sama má augsýnilega
segja um Serba og Albana í Kosovo, báðir hóp-
ar eru þjakaðir af þjóðernishyggjunni svo um
munar. Af því leiðir að hin pólitísku markmið
deilendanna eru exklúsív, þ.e. útiloka hvort ann-
að, og þegar þau hafa verið skilgreind í sinni
allra einföldustu mynd (fleygt inn sögulegri sýn
á fortíðina þar sem andstæðingurinn er málaður
svörtum litum) aukast líkur á átökum. Óhugs-
andi virðist við þessar aðstæður að menn geti
lifað í sátt og samlyndi.
Möguleikar á sáttum milli stríðandi fylkinga í
Kosovo, á Norður-írlandi, í Miðausturlöndum og
annars staðar þar sem eþnískátök, þ.e. þjóðern-
isátök, hafa átt sér stað, felast sjálfsagt á end-
anum í því að menn skynji að þeir deili einhverju
sem vert er að sameinast um, þó ekki væri
nema öllu friðvænlegri túlkun fortíðarinnar, sög-
unnar (sem oftast nær er notuð sem réttlæting
ofbeldisins og leiðir til endalausrar hringrásar of-
beldisverka). En spurningin er að hversu miklu
leyti þetta er hugsanlegt. Söguvitund manna,
sýn þeirra á fortíðina, tengist sjálfsmynd þeirra
tryggðaböndum. Og sjálfsmynd manna byggist
oftast á skýrri sýn á það hvað maður er ekki.
Trúi Albanar í Kosovo og mótmælendur á Norð-
ur-írlandi því að Serbar og norður-írskir kaþólikk-