Fréttablaðið - 12.01.2013, Blaðsíða 28

12. janúar 2013 LAUGARDAGUR| HELGIN | 28
Segja má að flóðgátt hafi brostið um miðjan síðasta áratug því síðan hefur komið upp fjöldi mála þar sem þol-endur kynferðisofbeldis stíga fram og segja sögu sína. Eitt af því sem mörg þessara mála eiga sammerkt
er að þau voru látin viðgangast um langt
skeið, jafnvel þótt grunur léki á að ekki væri
allt með felldu. Kynferðisleg misnotkun á
börnum er álitin með verstu ódæðum sem
hægt er að drýgja. Hvað veldur því að venju-
legt fólk lætur undir höfuð leggjast að koma
barni til hjálpar ef grunur leikur á að á því
hafi verið brotið?
„Ástæður þöggunar eru ýmsar, til dæmis
virðing fyrir valdi. Börnin sjálf bera virðingu
fyrir fullorðnum,“ segir Helgi Gunnlaugsson,
prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands.
Hann segir að oft hafi þolendur kynferðis-
brota mátt þola að vera álitnir meðsekir og
mætt ýmsum fordómum í samfélaginu, sem
dragi úr því að þolendur stígi fram og til-
kynni brotin. „Vantrú á að brotin eigi sér yfir-
leitt stað var örugglega lengi til staðar sem
ýtti undir þagnargildið. Jafnvel þó grunur um
að eitthvað misjafnt væri á ferðinni var smán-
in og skömmin sem fylgir brotum af þessu
tagi svo mikil að brotin komu ekki og koma
ekki enn upp á yfirborðið.
Varðandi aðra sem verða þess áskynja að
eitthvað óeðlilegt eigi sér stað gagnvart börn-
um spilar því saman vantrú á brotin sjálf,
alvarleika þeirra og mikil skömm á sama
tíma og gerendur eru oft viðurkenndir aðilar í
samfélaginu sem eiga mikið undir sér meðan
börnin eru áhrifalaus, uppfull af sektarkennd
og jafnvel ekki trúað. Athæfi af þessu tagi
voru stundum jafnvel höfð í flimtingum sem
sýnir að alvarleikinn var ekki kunnur.“
Meiri skilningur í garð þolenda
Helgi tekur undir að svo virðist sem eins
konar uppgjörsbylgja sé í gangi. Hún sé þó
ekki bundin við Ísland, hennar sjáist líka
merki til dæmis í Bretlandi og á Norður-
löndum. Þetta á sér ýmsar skýringar að mati
Helga. Langt er um liðið frá mörgum atburð-
anna og gerendurnir oft látnir, sem kann að
auðvelda fólki uppgjörið, auk þess sem skiln-
ingur samfélagsins hafi aukist. Þolendur
þurfi ekki að sitja undir fordómum um með-
sekt, að minnsta kosti í sama mæli og áður,
og það auðveldi þeim að tilkynna brotin. Slíkt
krefjist engu að síður mikils hugrekkis af
hálfu viðkomandi.
„Það er heldur ekki ólíklegt að efnahags-
hrunið ýti enn meira undir uppgjör við for-
tíðina, þó merkin sjáist fyrr,“ bætir Helgi við.
„Við viljum sjá reikningsskil á ólíkum svið-
um samfélagsins og með talsverðri hörku. En
hversu langvinnt það er og hverju það skilar
er svo annað mál. Við höfum áður fengið stór
hneykslismál yfir okkur sem hafa síðan bara
lyppast niður og allt að því gleymst. En þung-
inn bak við uppgjörið er hugsanlega meiri
núna og heilög vé ekki lengur jafn ósnertan-
leg.“
Gerendur enn þögull hópur
Helgi bendir á að sá fjöldi játninga sem komið
hefur fram á undanförnum árum einskorðast
við þolendur og að margvísleg úrræði standi
þeim nú til boða. Samfélagið eigi enn fyrir
höndum mikið verk til að koma í veg fyrir
brotin, þar þurfi líka úrræði fyrir gerendur,
ekki síður en fyrir þolendur.
„Gerendur eru enn hinn þögli hópur. Það
þarf engan að undra að þeir þori ekki að koma
fram og viðurkenna kenndir sínar. Þeir eru
fyrirlitnir og fordæmdir, ófreskjur og níðing-
ar sem fremja sálarmorð á þeim sem okkur
eru kærust; börnunum okkar. Röddin sem
heyrðist í Kastljósinu í vikunni var óvænt,
enda vissi gerandinn ekki af upptökunni. “
Miklu máli skiptir hins vegar að mati Helga
að ná til þeirra sem haldnir eru barnagirnd
til að koma í veg fyrir brotin.
„Þótt fjöldi þeirra sem haldnir eru barna-
girnd á háu stigi sé ekki mikill sýnir málið
í Kastljósi að fjöldi þolenda á móti hverjum
geranda getur skipt tugum. Fæst málanna
koma þó upp á yfirborðið. Almennt er talið
líklegra að upp komist um mál þegar gerand-
inn er ókunnur þolandanum. Kynferðisbrot
gegn börnum eru þó algengari meðal þeirra
sem tengjast börnunum fjölskyldu- og vina-
böndum. Það skiptir þannig öllu að einstak-
lingar sem finna kenndir af þessu tagi komi
fram til að hægt sé að vinna með þeim og
draga úr áhættunni – ella eru þeir einfald-
lega virkir og geta verið stórhættulegir eins
og dæmin sanna. Hætta á útskúfun úr sam-
félaginu auðveldar þeim ekki að stíga fram
heldur getur þvert á móti ýtt undir frekari
brot.“
Ofb eldi þagnarinnar
Mál Karls Vignis Þorsteinssonar er það nýjasta í röð umfangsmikilla kynferðisbrotamála sem komið
hafa upp á undanförnum árum og eiga það sammerkt að hafa viðgengist í áraraðir þrátt fyrir vís-
bendingar um eða jafnvel beina vitneskju um að ekki hafi allt verið með felldu. Hverju sætir að
kynferðisbrot hafa verið látin liggja í þagnargildi og hvers vegna stíga sífellt fl eiri þolendur fram?
Við viljum sjá reikningsskil á
ólíkum sviðum samfélagsins og
með talsverðri hörku. En hversu
langvinnt það er og hverju það
skilar er svo annað mál.
Helgi Gunnlaugsson
Bergsteinn
Sigurðsson
bergsteinn@frettabladid.is
Thelma og systur hennar
Um fáar bækur var meira rætt fyrir
jólin 2005 en viðtalsbókina Myndin
af pabba– saga Thelmu Ásdísardóttur
eftir Gerði Kristnýju. Þar rakti Gerður
Kristný óhugnanlega sögu Thelmu
og systra hennar fjögurra. Systurnar
ólust upp í Hafnarfirði á 7. og 8.
áratugnum og urðu fyrir grimmilegu
kynferðisofbeldi af hendi föður síns
um árabil og seldi hann jafnvel öðr-
um barnaníðingum aðgang að þeim.
Sérstakan óhug vakti að Hæstiréttur
sýknaði föður Thelmu á sínum tíma,
þrátt fyrir sakfellingu héraðsdóms,
og níddist hann á dætrum sínum á
meðan á málarekstrinum stóð. Þá
gerðu skólayfirvöld lítið sem ekkert
til að grípa inn í gang mála þrátt fyrir
sterkar vísbendingar um að ekki væri
allt með felldu á heimili systranna.
Byrgismálið
Byrgismálið komst í hámæli í
desember árið 2006 þegar fréttaskýr-
ingaþátturinn Kompás upplýsti að
Guðmundur Jónsson forstöðumaður
hefði orðið uppvís að kynferðis-
ofbeldi gegn skjólstæðingum sínum
og bókhaldsóreiðu. Konur í Byrginu
lýstu því hvernig Guðmundur hefði
tælt þær til kynlífsathafna í krafti
stöðu sinnar og haldið því fram að
guð líknaði í gegnum hann. Byrgið,
sem var kristilegt meðferðarheimili,
hafði fengið fjárveitingar frá ríkinu
síðan árið 1999. Í ljós kom að árið
2002 hafði Pétur Halldórsson
geðlæknir vakið athygli Landlæknis-
embættisins á því að grunur léki á
að þrjár konur væru barnshafandi
eftir starfsmenn Byrgisins. Sama ár
lét varnarmálaskrifstofa utanríkis-
málaráðuneytisins gera skýrslu um
Byrgið, þar sem athygli var vakin
á bókhaldsóreiðu og að heimilið
uppfyllti ekki ýmis ákvæði þjónustu-
samnings. Ekki var brugðist við
þessum ábendingum, þvert á móti
var samningur við Byrgið fram-
lengdur og fjárveitingar til þess
fóru hækkandi. Það var ekki fyrr en
eftir umfjöllun Kompáss sem ráðist
var í rannsókn á starfsemi ríkisins,
sem leiddi til þess að Guðmundur
var ákærður og síðar dæmdur fyrir
kynferðisbrot og skattsvik.
Breiðavík
Ódæðisverk sem framin voru á
betrunarheimilinu Breiðavík voru
dregin fram í dagsljósið snemma
árs 2007 þegar Kastljós og DV hófu
umfjöllun um málið. Alls voru 158
drengir vistaðir á heimilinu á árunum
1953 til 1979. Fyrrum vistmenn lýstu
dvölinni sem helvíti á jörð. Starfsemi
heimilisins var oft gagnrýnd á starfs-
tíma þess. Á sjötta áratugnum gagn-
rýndi skólastjóri í Breiðavík aðbúnað
drengjanna og lagði til að heimilið
yrði lagt niður. Árið 1975 vann Gísli
Guðjónsson réttarsálfræðingur
skýrslu þar sem hann fann margt að
heimilinu og sendi athugasemdir
sínar til barnaverndarnefndar. Í
hvorugu tilfellinu var brugðist við. Þá
voru dæmi um að drengir struku á
nærliggjandi bæi og sögðu ábúend-
um sögu sína, en einatt var farið með
þá til baka. Sævar Ciesielski rifjaði
upp harðræðið á Breiðavík í bók
sem kom út árið 1980 en hún vakti
engin viðbrögð. Stjórnvöld brugðust
við upprifjun fjölmiðla með því að
setja á laggirnar rannsóknarnefnd
til að kanna starfsemi Breiðavíkur-
heimilisins. Í skýrslu nefndarinnar
var Breiðavík lýst sem mistökum í
kerfinu, sem stjórnvöld bæru ábyrgð
á. Illa hefði verið farið með börn, þau
vanrækt og það haft hrikaleg áhrif á
líf þeirra.
Önnur vistheimili
Í kjölfar skýrslunnar um Breiðavík fól
forsætisráðherra rannsóknarnefnd-
inni að fjalla um önnur meðferðar-
og vistheimili fyrir börn. Rannsókn
hennar náði til vistheimilanna Kumb-
aravogs og Knarrarvogs, Heyrnleys-
ingjaskólans, stúlknaheimilisins
Bjargs, heimavistarskólanna Reykja-
hlíðar og Jaðars, Upptöku/Unglinga-
heimilis ríkisins og uppeldisheimilis-
ins Silungapolls. Nefndin fann dæmi
um börn sem sættu illri meðferð á
sumum heimilanna, ýmist af hálfu
starfsmanna, annarra vistbarna eða
gestkomandi manna. DV greindi frá
því 2007 að Karl Vignir Þorsteins-
son hefði oft verið gestkomandi á
Kumbaravogi og brotið á börnum. Í
skýrslu nefndarinnar kom fram að
fagmennsku barnaverndaryfirvalda
hefði verið verulega ábótavant;
ákvarðanir um vistun barna oft verið
illa undirbúnar og lítið eftirlit hefði
verið með starfi einstakra stofnana
og heimila.
Biskupsmálið
Árið 2010 var sett á laggirnar rann-
sóknarnefnd til að kanna starfshætti
kirkjunnar vegna ásakana um kyn-
ferðisbrot á hendur Ólafi Skúlasyni
árið 1996. Gripið var til þessa ráðs í
kjölfar upprifjunar á máli kvennanna
þriggja sem báru upp sakargiftirnar
á biskupinn á sínum tíma og eftir að
Guðrún Ebba, dóttir Ólafs, greindi frá
því að hann hefði misnotað sig um
árabil.
Helstu niðurstöður nefndarinnar
voru að viðbrögð kirkjunnar hefðu
einkennst af ráðaleysi. Tilgreindi
nefndin 22 presta sem hún taldi að
hefðu orðið á mistök í starfi í málinu
og gerst sekir um þöggun. Í þeim
hópi var Karl Sigurbjörnsson biskup.
Taldi nefndin að meta bæri fram-
göngu einstakra presta árið 1996 í
ljósi þess að ásakanirnar beindust að
æðsta yfirmanni þeirra. Ólafur hefði
haft veruleg áhrif á samstarfsmenn
sína.
Landakotsskóli
Kynferðisbrot innan kaþólsku kirkj-
unnar komu upp á yfirborðið sumarið
2011 þegar Fréttatíminn upplýsti um
ásakanir um andlegt og kynferðis-
legt ofbeldi á hendur tveimur fyrrum
starfsmönnum Landakotsskóla, séra
Georg skólastjóra, og Margréti Müller,
kennara við skólann, en bæði voru
þau látin. Fréttatíminn birti viðtal við
mann sem lýsti því hvernig Georg og
Margrét hefðu brotið á sér kynferðis-
lega þegar hann var aldrinum sjö til
þrettán ára. Brotin áttu sér stað bæði
í skólanum og í Riftúni, sumarbúðum
fyrir kaþólsk börn. Fréttin vakti sterk
viðbrögð og bárust í kjölfar hennar
fleiri ásakanir um kynferðislegt of-
beldi, einelti og vanrækslu á hendur
Georg og Margréti frá fyrrverandi
nemendum skólans. Biskup kaþólsku
kirkjunnar lét skipa rannsóknarnefnd
til að fara í saumana á málinu. Hún
skilaði skýrslu í nóvember síðast-
liðnum. Af þeim 85 einstaklingum
sem nefndin ræddi við sögðust 8 hafa
sætt kynferðislegu ofbeldi. 27 lýstu
andlegu ofbeldi og í fáeinum tilvikum
líkamlegu. Kynferðislega ofbeldið
virðist hafa staðið yfir á tímabilinu
1956 til 1988 en annað ofbeldi virðist
hafa varað allt til ársins 2003. Dæmi
voru um að nemendur hefðu þurft
að leita læknis vegna þess. Þá komst
nefndin að þeirri niðurstöðu að
kaþólska kirkjan hefði tekið þátt í að
þagga andlega ofbeldið niður, meðal
annars með því að skrá hvorki né
varðveita kvartanir sem bárust.
FJÖLDI UPPGJÖRSMÁLA TENGD KYNFERÐISLEGU OFBELDI HAFA KOMIÐ UPP Á UNDANFÖRNUM ÁRUM
➜ Í ljós kom að árið 2002
hafði Pétur Halldórsson geð-
læknir vakið athygli Land-
læknisembættisins á því að
grunur léki á að þrjár konur
væru barnshafandi eftir
starfsmenn Byrgisins.