Læknablaðið - okt. 2018, Side 7

LÆKNAblaðið 2018/104 435
R I T S T J Ó R N A R G R E I N
Spanish flu
centennial and
responses to
pandemic threats in
the 21st century
Magnus Gottfredsson, MD, PhD,
FACP, professor, Landspitali
University Hospital and Faculty
of Medicine, School of Health
Sciences, University of Iceland.
doi.org/10.17992/lbl.2018.10.198
Magnús
Gottfreðsson
sérfræðingur í lyflækning-
um og smitsjúkdómum,
yfirlæknir við Landspítala
og prófessor við lækna-
deild Háskóla Íslands.
Ritstjóri Læknablaðsins.
magnusgo@landspitali.is
Aldarafmæli spænsku veikinnar og
viðbrögð við skæðum farsóttum á 21. öld
Í þessum mánuði minnumst við þess að 100 ár eru
liðin frá því að spænska veikin kom til Íslands, en
önnur bylgja veikinnar barst til Reykjavíkur með
farþegum Botníu þann 20. október 1918. Spænska
veikin er einn stærsti hörmungaratburður í nútíma
mannkynssögu. Talið er að 50-100 milljónir manna
hafi týnt lífi í hinum þremur bylgjum veikinnar sem
riðu yfir heimsbyggðina árin 1918-1919, – margfalt
fleiri en létust vegna heimsstyrjaldarinnar fyrri.
Ef tekið er tillit til mannfjöldaþróunar í heiminum
jafngildir þetta 200-425 milljónum dauðsfalla nú.
Dánartíðni var nokkuð breytileg eftir löndum, á bil-
inu 2-25%, og var langhæst þar sem ekkert ónæmi
fyrir veirunni var til staðar.
Í tilefni þessa endurbirtir Læknablaðið hina frá-
bæru grein Þórðar Thoroddsens læknis, sem birt-
ist á síðum blaðsins í þremur hlutum fyrri hluta
ársins 1919. Í fyrri hluta greinar sinnar gefur Þórð-
ur sögulegt yfirlit yfir inflúensufaraldra fyrri alda
hérlendis og í seinni hlutanum fjallar hann sérstak-
lega um spænsku veikina í Reykjavík, en hann stóð
sjálfur í hringiðu atburðanna og fylgdist með gangi
veikinnar, sinnti 1232 sjúklingum og var svo hepp-
inn að halda heilsu allan tímann. Þórður náði að
halda ótrúlega nákvæma skrá um eðli faraldursins
í borginni, einkenni skjólstæðinga sinna og afdrif
þeirra, margt samhljóða því sem erlendir kollegar
hans lýstu. Grein Þórðar er rituð af fádæma skarp-
skyggni og yfirsýn manns sem greinilega var eigi
einhamur. Sérstaka athygli vekur að þeir sem veikt-
ust í fyrstu bylgjunni sem barst til landsins sumarið
1918 sluppu við drepsóttina sem hélt innreið sína
í október, en einnig að ungt fólk, 20-40 ára veiktist
oft alvarlega með gríðarlega svæsinni lungnabólgu
og öndunarbilun; dánartíðnin var hæst í þeim hópi,
andstætt því sem almennt gildir um flestar sýk-
ingar. Þá urðu barnshafandi konur illa úti, – nokkuð
sem hefur komið ítrekað í ljós í seinni tíma inflú-
ensufaröldrum. Í tvennum skilningi eru viðbrögð
borgarbúa og landsmanna allra við þessum vágesti
einnig eftirtektarverð og lærdómsrík, – stofnun
hjúkrunarnefndarinnar, – samstaða og samhjálp
borgarbúa og frumkvæði að einangrun Norður- og
Austurlands. Sú ráðstöfun varð til þess að allstór
hluti landsmanna slapp við veikina í þessari atlögu,
en flestir urðu þó fyrir barðinu á henni síðar. Lækn-
isfræði þessa tíma bauð ekki upp á sértæka meðferð
enda var inflúensuveiran ennþá óþekkt árið 1918.
Súrefnisgjöf og sýklalyf til að meðhöndla fylgisýk-
ingar stóðu ekki til boða. Spænska veikin markaði
djúp spor í minni aldamótakynslóðarinnar sem
endurómaði nánast alla 20. öld og hafði margvísleg
áhrif, varð meðal annars kveikjan að því að ný lög
um sóttvarnaráðstafanir voru samþykkt árið 1923.
Engu að síður má það teljast merkilegt hversu lítið
aðrar afleiðingar veikinnar hafa verið rannsakaðar,
til dæmis áhrif á þá sem misstu sína nánustu, en
sögurnar um það lifa enn innan margra fjölskyldna.
Þegar litið er um öxl nú, árið 2018, er fátt á Íslandi
sem minnir á stöðu landsins 1918. Landið er orðið
eitt hið auðugasta í heimi, íbúafjöldinn hefur nær
fjórfaldast á öldinni sem liðin er, efnahagsleg vel-
megun er almenn og íbúar landsins hafa fjölbreytt-
ari bakgrunn en áður var, samgöngur við útlönd eru
svo góðar að segja má að landið sé sítengt umheim-
inum. Sú vörn gegn smitsjúkdómum sem áður fólst
í einangrun landsins er löngu fyrir bí. Íslendingar
þurfa því að vera undir það búnir rétt eins og aðr-
ir að hingað berist alvarlegir smitsjúkdómar sem
geta breiðst hratt út. Dæmi um sjúkdóma sem geta
hagað sér með þeim hætti eru Ebola, skæðar sýk-
ingar af völdum Coronaveira og nýir stofnar inflú-
ensu. Alþjóðaheilbrigðisstofnunin WHO hefur sett
þessa sjúkdóma í sérstakan forgang og nýlega bætt
við „sjúkdómi X“ til að minna þá sem bera ábyrgð
á undirbúningi og viðbragðsáætlunum á það að
stærsta ógnin kunni enn að vera með öllu óþekkt, –
sjúkdómsvá sem kemur okkur algerlega á óvart.
Reynslan af hinum tiltölulega væga inflúensufar-
aldri 2009 og síðari tíma farsóttum sýnir að við erum
furðulega illa undir slíka vágesti búin í margvíslegu
tilliti. Nægir þar að benda á að aðstaða til einangr-
unar og fjöldi rúma á gjörgæsludeildum hérlendis er
ófullnægjandi eins og nýlega hefur verið bent á hér
í blaðinu. Í venjulegu árferði er spítali allra lands-
manna iðulega yfirfullur og því knúinn til að lýsa
yfir viðbúnaðarstigi vegna minni háttar aukningar
á álagi. Aðrir veikleikar hjá okkur lúta að takmörk-
uðu birgðahaldi margra helstu nauðsynja og má þar
nefna bæði lífsnauðsynleg lyf og ýmsa einnota hluti
sem notaðir eru í meðferð fjölveikra. Á þessu þarf að
gera bragarbót. Árið 2018 hljótum við að geta gert
betur.