Læknablaðið - ágú. 2019, Blaðsíða 19

LÆKNAblaðið 2019/105 327
Y F I R L I T S G R E I N
Inngangur
Hvað er asbest
Orðið asbest kemur úr grísku og merkir það sem ekki eyðist.
Asbest er samheiti yfir nokkrar steintegundir sem allar eiga það
sameiginlegt að mynda þráðkennda kristalla.1 Þannig er um að
ræða þráðlaga kristölluð sílikat-steinefni sem hafa mismunandi
byggingu og eiginleika. Þau algengustu eru krýsótíl (hvítt asbest),
sem er um 90% af asbestframleiðslu heimsins, krókídólít (blátt as-
best), amósít (brúnt asbest), antófyllít, tremólít og aktínólít.2 As-
best er unnið úr námum á svæðum þar sem mikið finnst af því og
það er flutt til frekari vinnslu í verksmiðjur þar sem það er molað
niður og þræðirnir aðskildir.1,2 Asbest sem steinefni finnst í mjög
litlu magni í náttúru Íslands. Kristallabygging asbests gerir það
að verkum að hægt er að kljúfa það að endilöngu en þræðirnir eru
mun sterkari á lengdina og er það eitt af einkennum á asbestþræði.
Ef asbestögn á að teljast þráður verður lengdin að vera að minnsta
kosti þrisvar sinnum meiri en breiddin.1,2
Asbestþræðir eru mjög slitsterkir og þola mjög mikinn hita. Það
var því algengt að asbest væri notað sem brunavarnarefni, hitaein-
angrun og við ýmiss konar iðnað þar sem mikill hiti er notaður.
Asbest er enn notað í miklu magni í heiminum, ekki síst í þróunar-
ríkjunum.1 Þar eru í notkun eldri innfluttar vélar frá Vesturlönd-
um sem framleiða asbestafurðir. Þann 1. janúar 2005 gekk í gildi
allsherjarbann við notkun asbests á Evrópska efnahagssvæðinu. Í
dag er því bannað að flytja inn, framleiða eða nota asbest á Íslandi.
Við vinnu með asbest þyrlast upp nálar- eða þráðlaga as-
bestryk.2 Það er þetta ryk sem er hættulegt heilsunni. Margar
rykagnirnar eru mjög smáar og léttar og geta svifið um í marga
daga. Stærð og lögun þráðanna hafa áhrif á hversu vel þeim geng-
ur að komast inn í líkamann.2
Asbest og áhrif þess á heilsufar Íslendinga
Yfirlitsgrein
Gunnar Guðmundsson læknir1,2
Kristinn Tómasson læknir3
1Lungnadeild Landspítala, 2Rannsóknastofa í Lyfja- og eiturefnafræði,
Læknadeild Háskóla Íslands, 3Lækning, Lágmúla
Fyrirspurnir Gunnar Guðmundsson ggudmund@landspitali.is
Saga asbestnotkunar
Asbest og eiginleikar þess hafa verið þekktir um árþúsundir og
efnið verið notað allan þann tíma.1,3 Fyrir iðnbyltinguna var það
þó sjaldgæft og dýrt efni og í fornöld voru þekktustu námurn-
ar á Kýpur. Sem dæmi má nefna að Faraóar í Egyptalandi voru
vafðir með asbestvafningum á tímabilinu frá 2000 til 3000 fyrir
Krist. Marco Polo skoðaði asbestnámur í Kína í kringum 1300 til
1400 og Benjamin Franklín kom árið 1724 með tösku úr asbesti til
Englands.4 Í iðnbyltingunni í kringum 1880 jókst notkun á asbesti
mikið þegar fór að vanta hitaeinangrun fyrir gufuvélar. Þegar tek-
ið var að framleiða farartæki úr málmi í stað timburs þurfti betri
einangrun en til þess hentaði asbestið vel. Eftir 1945 jókst notkun á
asbesti í heiminum og í kringum 1970 var asbest notað í þúsundir
ólíkra vörutegunda í misjafnlega miklu magni. Dæmi um efni eða
vörur sem innihéldu asbest eru ýmis byggingarefni, eins og þak-
klæðningar, veggklæðningar, efni í eldvarnaveggjum, gólfefni,
pípulagnir og hitaeinangrun.
Á seinni hluta nítjándu aldar og fyrri hluta tuttugustu aldar
voru áhrif asbests á heilsu ekki almennt þekkt og notkun á asbesti
var ekki háð neinum takmörkunum. Á áratugnum milli 1920 og
1929 var asbestveiki fyrst lýst.5,6,7 Árið 1930 birtust niðurstöður far-
aldsfræðirannsókna sem tengdu asbestveiki við útsetningu fyrir
asbesti í vinnu.8 Greinin ályktaði að asbestveiki væri atvinnusjúk-
dómur sem hægt væri að koma í veg fyrir. Í kringum 1935 var
Á G R I P
Asbest eru þráðlaga kristölluð sílikat-steinefni sem hafa mismunandi
byggingu og eiginleika. Asbestþræðir eru mjög slitsterkir og þola mjög
mikinn hita. Það var því algengt að asbest væri notað sem bruna-
varnarefni, hitaeinangrun og þar sem mikill hiti er notaður. Asbest
hefur verið bannað á Íslandi frá 1983 en enn er mikið magn af því í
byggingum, skipum og í hitaveituleiðslum. Innflutningur á Íslandi var
mikill árin fyrir bann en minnkaði svo ört og er nánast enginn í dag.
Við vinnu með asbest myndast nálar- eða þráðlaga asbestryk. Það er
þetta ryk sem er hættulegt heilsunni. Biðtími frá útsetningu að sjúk-
dómi getur verið allt að 40 ár. Asbest berst í lungun við innöndun og
getur valdið asbestveiki sem er lungnatrefjunarsjúkdómur með hæga
framþróun. Asbest getur einnig valdið góðkynja fleiðruvökva, fleiðru-
skellum og dreifðum fleiðruþykknunum. Asbest er líka krabbameins-
valdandi. Algengast er lungnakrabbamein en asbest er áhættuþáttur
fyrir krabbameinum í fleiri líffærum. Illkynja miðþekjuæxli er algengast
í lungnafleiðru en getur sést í fleiri himnum. Nýgengi þessara æxla
er hátt á Íslandi og er enn vaxandi hjá körlum. Dánartíðni er hæst á
Íslandi af Evrópulöndum. Mikilvægt er fyrir lækna að hafa asbestút-
setningu í mismunagreiningu við sjúkdómum í lungum og fleiðru og við
greiningu krabbameina.
https://doi.org/10.17992/lbl.2019.0708.241