Læknablaðið - ágú. 2019, Blaðsíða 20

328 LÆKNAblaðið 2019/105
Y F I R L I T S G R E I N
þekkt að þeim sem vinna við asbest er hættara við lungnakrabba-
meini og uppúr 1950 var orðið ljóst að asbest er krabbameinsvald-
ur.9,10,11 Árið 1960 voru birtar rannsóknir sem sýndu tengsl asbests
við miðþekjuæxli í fleiðru í asbestnámumönnum í Suður Afr-
íku.12 Fljótlega eftir það var miðþekjuæxlum lýst í fleiri líffærum.
Notkun asbests hélt þó áfram í miklum mæli, ekki síst vegna þess
hversu þýðingarmikið það var í efnahagslegu tilliti. Það var ekki
fyrr enn uppúr 1970 að reynt var að takmarka notkun asbests.14
Það er síðan árið 1983 sem fyrsta íslenska reglugerðin sem tak-
markar notkun á asbesti kom fram.
Hættan sem fylgir asbesti er enn til staðar á Íslandi í dag því
mikið magn asbests finnst enn í byggingum, lögnum, vélum og
bátum sem þarf að rífa eða gera við. Þessi staðreynd setur þær
kröfur á stjórnvöld og fyrirtæki að til séu reglur sem hægt er að
vísa til í slíkum tilfellum til að koma í veg fyrir frekara heilsutjón
sem getur hlotist af asbesti. Vinnueftirlitið hefur sett slíkar reglur
og heldur námskeið til að fræða þá sem eru að vinna við niðurrif
asbests.
Almennt má skipta útsetningu fyrir asbesti í þrennt. Í fyrsta
hópi eru þeir sem vinna í námum þar sem asbest er sótt úr jarð-
efnum. Í þessum hópi eru einnig þeir sem starfa í verksmiðjum
sem vinna asbest og búa til afurðir eins og asbestsement. Þessi
hópur verður fyrir mestri útsetningu. Í hópi tvö eru þeir sem hafa
unnið með asbestafurðir. Þar má nefna pípulagningamenn, tré-
smiði og byggingaverkamenn. Einnig skipasmíði og þá sem hafa
unnið við einangrun á hitaveitu- og öðrum rörum. Þá má einnig
nefna bifvélavirkja og sjómenn, einkum þá sem unnu í vélarrúmi
skipa. Þessi hópur hefur verið minna útsettur fyrir asbesti en þeir
sem taldir eru að ofan. Í þriðja hópi eru þeir sem hafa verið útsettir
fyrir minna magni af asbesti og oft í skamman tíma. Þar getur
verið um að ræða fjölskyldumeðlimi þeirra sem tilheyrðu hinum
hópunum eða fólk sem bjó nærri stöðum þar sem unnið var með
asbest.15 Einnig þeir sem unnu eða bjuggu í byggingum sem inni-
héldu asbest.16 Aldrei hefur verið nein námuvinnsla með asbest á
Íslandi og því enginn í þeim flokki hér. Hins vegar voru margir í
byggingariðnaði, sjómenn og þeir sem unnu í jarðhitaiðnaði sem
voru útsettir á Íslandi. Einnig fjöldamargir í þriðja flokki sem lýst
var hér að framan. Það sem ræður mestu um hættuna á asbest-
mengun er hve mikið af asbesttrefjum eru í efninu og hve auðveld-
lega þær losna og þyrlast upp í andrúmsloftinu. Asbesttrefjar geta
losnað úr öllum varningi sem inniheldur efnið og myndað asbest-
ryk en líkur á rykmyndun aukast við það að varan skemmist.17
Asbestinnflutningur til Íslands
Til eru tölur frá Hagstofu Íslands um árlegan innflutning á asbesti
frá 1976 til 2014 og er hann sýndur eftir árum í mynd 1.18 Innflutn-
ingur á asbesti náði hámarki árið 1980 og nam þá 3500 tonnum eða
sem samsvarar 1500 tonnum á 100.000 íbúa eða 15 kg á íbúa á ári.
Þessi mikli innflutningur á milli 1970 og 1980 var vegna umfangs-
mikilla hitaveituframkvæmda um allt land á þeim tíma þegar all-
ar meginflutningsleiðslur voru einangraðar með asbestsementi og
lagðar voru allt að 20 til 50 kílómetra langar leiðslur til að koma á
hitaveitu í öllum helstu þéttbýliskjörnum með yfir 10.000 íbúum.
Bann við innflutningi asbests tók gildi árið 1983 og minnkaði inn-
flutningur við það mikið en jókst síðan aftur yfir fimm ára tímabil
og náði hámarki í 800 tonnum árið 1992 sem samsvarar 299 tonn-
um á 100.000 íbúa eða 0,3 kg á íbúa á ári og minnkaði svo aftur
eftir það. Ekki er vitað um hversvegna svo mikið magn var flutt
inn árið 1992 en það er ljóst að það er mun meira magn en kemur í
bremsuborðum og öðrum bílavarahlutum því innflutningur hefur
verið minna en eitt tonn síðustu ár.
Hver eru áhrif asbests á mannslíkamann?
Asbest brotnar mjög auðveldlega niður og myndar fínsallað
asbest ryk. Rykið er af þeirri stærð að það kemst niður í lungu við
innöndun. Rykið líkist helst litlum nálum, sem gerir að verkum að
það festist í lungunum við innöndun. Skaðinn kemur oft ekki fram
fyrr en 20-40 árum seinna og þá oftast sem asbestveiki (asbestosis),
lungnakrabbamein eða fleiðrukrabbamein (mesothelioma) eins og
sést í töflu I . Síðustu áratugi hafa fjölmargar rannsóknir sýnt fram
á að tíðni krabbameins er meiri hjá þeim hópum sem vinna með
asbest en öðrum sambærilegum hópum.19 Vinna með asbest eykur
líkurnar á mörgum gerðum krabbameina. Önnur krabbamein sem
hafa verið tengd asbesti eru krabbamein í barkakýli, munnholi og
koki, nýra, vélinda, og gallvegum.17 Allar þekktar tegundir af asb-
esti hafa þessi áhrif.20 Sökum þess hve sjúkdómarnir eru alvarleg-
ir, og af því að þeir gera ekki vart við sig fyrr en löngu eftir að
Mynd 1. Asbestinnflutningur til Íslands eftir árum í tonnum.
Tafla I. Asbesttengdir sjúkdómar
Sjúkdómur Líffæri Greining
Asbestveiki Millivefur lungna Myndgreining, sýnataka
Góðkynja fleiðruvökvi Fleiðruhol Sýnataka frá vökva,
myndgreining
Fleiðruskellur/
fleiðruþykknun
Veggfleiðra Myndgreining
Miðþekjuæxli í fleiðru Fleiðra Sýnataka
Lungnakrabbamein Lungnavefur Sýnataka
Miðþekjuæxli í lífhimnu Lífhimna Myndgreining, sýnataka
Önnur krabbamein Ýmis Sýnataka