Bændablaðið - 23.06.2016, Blaðsíða 60

60 Bændablaðið | Fimmtudagur 23. júní 2016
Fjárræktarbúið á Hesti var sett á
stofn árið 1943. Eigandi þess var
landbúnaðardeild Atvinnudeildar
Háskóla Íslands. Halldór Pálsson
var forstjóri hennar. Um leið
var hann stjórnandi alls faglegs
starfs á Hesti jafnframt því að
vera landsráðunautur BÍ í sauð-
fjárrækt. Grunnstofn Hestfjárins
þegar það var stofnað var mynd-
aður með kaupum á fé vítt og
breitt um land þar sem Halldór
taldi vera fé vel fallið til kynbóta
að hans mati. Það eitt væri efni í
stuttan pistil.
Mæðuveikin var hins vegar strax
frá byrjun þessarar fjárræktar heim-
ilisdraugur og hann var athafna-
samur. Tilraunastarf var því örðugt.
Þarna gerði Halldór samt eina af
sínum heimsþekktu tilraunum, um
áhrif fangs á fyrsta vetri á vöxt og
þroska áa. Bústjóri á Hesti fyrstu árin
var Páll Jónsson frá Grænavatni í
Mývatnssveit, sem var þegar lands-
frægur fyrir frábært fjárræktarstarf
á þeim tíma. Þessum fyrsta þætti
fjárræktarinnar á Hesti lauk með
fjárskiptaniðurskurði haustið 1950.
Ég hafði lengi vitað að á Hesti var
að finna fjárbækur færðar af Halldóri
um allt féð frá upphafi til fjárskipt-
anna. Þegar ég átti í vor lausa dag-
stund á Hesti fór ég því að blaða í
bókunum og sá strax að auðvelt væri
að draga fram yfirlit um einn hluta
ræktunarinnar á þessum árum sem
lítt hefur verið fjallað um en má ekki
týnast. Þetta eru tilraunirnar með inn-
blöndun á skosku fjárkynjunum.
Ég vissi að þegar síðasti innflutn-
ingurinn af skoska fénu átti sér stað
hafði Halldór lagt grunn að saman-
burðartilraun með þetta fé. Oft sagði
hann mér af einu og öðru um það en
því miður gafst honum aldrei tími
til að vinna sjálfur uppgjör saman-
burðarins og skrifa um hann. Til er
stutt viðtal við hann í bresku bænda-
blaði þar sem hann m.a. greinir frá
nokkrum þeirra atriði sem koma
fram síðar í þessari grein.
Síðasti þekkti innflutningur á lif-
andi fé sem vitað er um áður en algert
bann var sett á innflutning á lifandi
búfé til Íslands var árið 1878. Muna
þarf að sjúkdómar munu aðeins hafa
borist til landsins og dreifst út nema
með einu af þeim fjárkynjum sem
flutt voru til landsins á tuttugustu
öld. Strax í byrjun tuttugustu aldar
hefjast verulegar umræður hér á
landi um innflutning á breskum fjár-
kynjum til sláturfjárbóta. Þar voru
fremstir í flokki áhugaliðsins þeir
Þorbergssynir, Jón og Hallgrímur,
sem líka störfuðu á þessum árum
að leiðbeiningum í sauðfjárrækt á
vegum BÍ. Lagabreyting sem leyfði
innflutning var samþykkt árið 1931
á Alþingi og inní hana var á síðustu
stundu einnig skotið inn ákvæði sem
leyfði innflutning á Karakúlkfé.
Til Skotlands að velja
Border Leichester fé
Árið 1932 fer Hallgrímur
Þorbergsson til Skotlands á vegum
BÍ til að velja Border Leichester
(BL) fé til einblendingsræktar. Eftir
tilskilda einangrun tekur Hallgrímur
að sér framræktun þess á búi sínu á
Halldórsstöðum í Laxárdal. Hrútar
fóru fljótt að dreifast þaðan vítt um
land. Litlir stofnar af hreinræktuðu
fé munu hafa farið að Bjarnastöðum
í Bárðardal og að Hvanneyri þar sem
Runólfur Sveinsson var þá skóla-
stjóri, en hann mun hafa verið þar
sami eldhuginn og í flestum málum
sem hann kom að á lífsleiðinni.
Bændur og aðrir sem að sauð-
fjárrækt komu á þessum árum
munu strax hafa séð að þetta fé
hafði meiri mótstöðu gegn mæðu-
veikinni en íslenska féð. Áhugi á
frekari innflutningi og því að reyna
fleiri sauðfjárkyn frá Skotlandi var
því mikill. Árið 1944 er veitt leyfi
til innflutnings á sæði frá Skotlandi.
Hirti Eldjárn sem þá starfaði sem
búfjárræktarráðunautur hjá BÍ var
falið verkið, dyggilega studdur af
Halldóri Pálssyni. Sæddur var mikill
fjöldi áa hér á landi í desember og
byrjun janúar 1944-1945. Árangur
sæðinganna var afleitur. Um 90 lömb
munu hafa fæðst hér á landi sem
röktu faðerni til þessara sæðinga.
Border Leichester, Cheviót og
Svarthöfða kyn
Menn munu hafa í ljósi reynslunnar
hafa séð að eina vonin væri að fá
skoska hrúta flutta á sæðingastöð
hér á landi og dreifa sæði þaðan
(Guðmundur Gíslason hafði þá
náð prýðisárangri með sæðingar úr
íslenskum hrútum). Hjörtur fer því
til Skotlands að nýju haustið 1945 til
hrútakaupa. Snemma vetrar heldur
hann sjóleiðis til íslands og flutti
með sér átta hrúta. Nú höfðu bæst í
hópinn auk BL hrúta, hrútar bæði af
Cheviót (C) og Svarthöfða (S) kynj-
um í Skotlandi. Í bréfi sem Hjörtur
mun einnig hafa haft uppá vasann
og var frá þarlendum dýralæknayfir-
völdum kom fram að tveir hrútanna
væru smitaðir af fótroti. Það mun þá
hafa þótt saklaus sjúkdómur, jafn-
vel læknanlegur. Í dag mun þetta
hins vegar talin ein versta plága
sem fjárbændur á Bretlandseyjum
þurfa að kljást við. Bréf Hjartar vakti
hins vegar litla hrifningu hérlendra
dýralæknayfirvalda sem fyrirskip-
uðu slátrun hrútanna og bönnuðu
notkun þeirra. Eitthvað af sæði lak
samt út úr hrútunum áður en til slátr-
unar þeirra kom og segir af því hér
á eftir. Þetta er síðasti innflutning-
ur á lifandi sauðfé til Íslands og og
þessir atburðir hafa ætíð síðan litað
alla umræðu um innflutning á lifandi
búfé hingað til lands.
Rétt er að benda áhugasömum
á að stórgóða frásögn af þessu má
finna í frábærri ævisögu Hjartar
„Spor eftir göngumann“ sem börn
hans, Ingibjörg og Þórarinn, rituðu
og gefin var út árið 1997.
14 Border Leichester kindur
skráðar í fjárbækur á Hesti
Víkjum þá sögunni að Hesti. Strax
við upphaf búskapar þar koma
nokkrar BL kindur og komu þær
allar frá Hvanneyri. Þær tvær elstu
eru að vísu færðar án fæðingarárs
þannig að sá möguleiki að þær séu
fengnar frá Halldórsstöðum er ekki
útilokaður. Samtals eru 14 BL ær
fæddar fyrir 1946 skráðar í fjár-
bækur Hestsbúsins og eru flestar
frá Hvanneyri en sex þeirra samt
norðan frá Bjarnastöðum. Tvær af
þessum ám voru hálfblóðsær en allar
hinar hreinræktaðar. Samtals fann
ég í bókunum fimm BL hrúta flesta
fengna frá Hvanneyri og alla nema
einn hreinræktaða, en einn var hálf-
blóðs. Sumir fengu litla notkun og
voru nokkrir seldir fullorðnir austur
í Árnessýslu.
Árgangur BL ánna frá 1946
telur 11 ær og voru tvær hreinkynja
en hinar hálfblóðs og þær allar
aðfengnar og átta þeirra frá Nesi í
Höfðahverfi, og virðast allar dætur
sama Skotans sem líklega var frá
Halldórsstöðum. Haustið 1947 er
settar á fimm hreinkynja BL ær.
Ásetningur er drjúgur haustið 1948
en þá eru aldra fjórar hreinkynja
ær, ein sem er að ¾ hlutum BL og
átta hálfblóðs ær eða samtals 13 ær.
Haustið 1949 sem er síðasti ásetn-
ingur af þessu fé eru ásetningurinn
10 gimbrar og skiptast til helminga
á hreinrækt og hálfblóðs.
Cheviótféð á Hesti rekur allt
uppruna sinna til sæðinganna í des-
ember 1945. Virðist slíkra lamba
hafa verið leitað þar sem þau var
að finna í Borgarfirði og hafa verið
föl þetta haust en örfáar gimbrar
voru fæddar á Hesti en langflestar
af bæjum í Leirár- eða Melasveit.
Samtals fengust 16 hálfblóðs gimbr-
ar til ásetnings af þessum uppruna
haustið 1946. Samtals átti búið á
þessum árum fjóra C hrúta sem
allir voru hálfblóðs. Haustið 1947
eru ásetningsgimbrarnar sex með
C blóði á Hesti, fjórar hálfblóðs
en hinar tvær ¼. Hópurinn er hins
vegar 14 haustið 1948 og skiptast til
helminga í hálfblóðs og ¼. Síðasti
árgangurinn 1949 telur síðan sex
gimbrar og allar hálfblóðs utan ein.
Svarthöfðaféð varð fæst í
heildina. Haustið 1946 nást átta
þannig hálfblóðsgimbrar í ásetn-
ing, helmingur heimafæddar en hinn
helmingurinn úr héraði. Aðeins fjór-
ar gimbrar eru settar á haustið 1947
og allar ¼ að blóðhluta. Síðan bæt-
ast 5 ær við fæddar 1948, ein þeirra
hálfblóðs en hinar ¼. Álit þeirra vex
hins vegar öfugt við hina blendings-
stofnana og eru átta gimbrar settar
á haustið 1949 og var ein ¼ hluta
S, tvær 5/8 S og restin hálfblóðsær.
Hrútastofn búsins af þessu fé varð
samtals fjórir gripir á þessum árum
og allt hálfblendingar.
Þá er komið að því að gera grein
fyrir eiginleikum þessara áa eins og
þær verða lesnar af fjárbókunum.
Lítil frjósemi
Frjósemi hjá ám á Íslandi var enn
lítil á þessum árum. Þar virtust þess-
ar ær lítið skara framúr að flestu
leyti. Einum sinni mun samt BL
ær hafa átt þrjú lömb, en tvílembur
voru frekar fátíðar. C ærnar virðast
aftur á móti hafa haft miklu meiri
hæfileika en þá munu almennt eða
síðar hafa þekkst hjá hérlendu fé til
að koma geldar, þannig að hjá mér
vakna spurningar um það hvort þessi
stofn hefði nokkru sinni orðið sjálf-
bær hér á landi.
Vorið 1950 er hins vegar ótrú-
legur munur á frjósemi veturgömlu
ánna. Af S ánum eru aðeins tvær
geldar um vorið. Hjá C ánum er ein
lambsgota en lambið drepst við burð
en hinar allar geldar. BL ærnar vet-
urgömlu sprengja þó þennan ramma
vegna þess að þær eru allar geldar
og fæstar þeirra sem höfðu beitt um
veturinn. Þó að ræktun frjósemi væri
skammt komin hjá íslensku fé á
þessum tíma virðist fullljóst að þetta
úrtak af skosku kynjunum hefði
trauðla orðið til neinna kynbóta hér
á landi í því tilliti og eins og áður
segir ástæða til að hafa áhyggjur af
viðhaldi C fjárins til lengdar.
Mjólkurlagni ánna mat ég ein-
göngu með að skipa þeim í þrjá
flokka út frá vænleika lamba sem
þær skiluðu í samanburði við
íslensku ærnar á sama tíma og virt-
ist það einfalt vegna þess hve mikill
breytileiki var í vænleika dilkanna.
Besti flokkurinn var ær sem voru
greinilega talsvert mikið yfir meðal-
lagi. Stærsti flokkurinn þær sem löll-
uðu sín hvorum megin meðaltalsins.
Að lokum komu ær sem greinilega
voru slakar mjólkurær.
Vegna slakrar frjósemi og lélegra
lambahalda, sérstaklega hjá C ánum
en einnig BL að hluta, voru talsvert
margar ær sem aldrei uppskáru neitt
mat um þennan eiginleika. Þegar
þessi skipting er skoðuð kemur þetta
í ljós: Hjá BL ánum eru fimm sem
flokkast sem góðar mjólkurær og
önnur elstu ánna var afburðaær,
11 þeirra teljast meðalær að þessu
leyti og 10 flokkast sem rittur. Hjá
C ánum eru þrjár sem flokka má
sem drjúgar mjólkurær, 10 þeirra
falla að meðaltalinu en sjö verður
að telja stritlur. Hjá S ánum snýst
dæmið mikið við. Átta þeirra verður
að flokka sem góðar mjólkurær, 12
þeirra teljast í hópi meðalánna en
aðeins eina þeirra er ástæða til að
flokka sem slaka. Þarna eru yfir-
burðir S ánna með ólíkindum en
hin kynin tvo tæplega áhugaverð
til kynbóta.
Einn eiginleika höfðu BL ærnar
langt umfram aðrar ær búsins. Það
var að enda ævi sína með einhverj-
um þeirra ótal möguleika sem geta
orðið aldurtili margra kinda. Þessi
lítt áhugaverði eiginleiki virðist
hins vegar falla vel að lýsingum
Hallgríms Þorbergssonar og fleiri
sem urðu þeirrar gæfu aðnjótandi
að umgangast þetta fé á sinni tíð og
hafa um það ritað.
Yfirburðir gagnvart mæðuveiki
Að síðustu eru örlög ánna gagnvart
mæðuveiki skráð og þar er greinilegt
að yfirburðirnir umfram íslenska féð
á búinu voru miklir. Sáralítil vanhöld
eru vegna mæðuveiki hjá þessum ám
sérstaklega S og BL ánum og BL
ærnar sem verða veikinni að bráð
voru allar hálfblendingar. Nokkuð
ljóst er einnig að C ærnar standa
sig betur en þær íslensku þó að ekki
séu þær jafningjar hinna tveggja
hópanna.
Hvort mögulega hafi komið
fram einhver blendingsþróttur við
blöndun þessara óskyldu kynja er
ómögulegt að meta með einfaldri
skoðun eins og hér var gerð Allir
þekkja að það verður vart til að auka
veg kynjanna sjálfra í hreinrækt hafi
blendingsþróttur haft einhver áhrif.
Hafi þetta skoska fé verið mark-
tækt úrtak sinna kynja á þessum tíma
virðist sem trauðla hafi miklar kyn-
bætur verið til þeirra sækja til þeirra
nema mögulega Svarthöfðanna.
Man ég að Halldór talaði ætíð um
Svarthöfðablendingana sem miklar
úrvalsær. Reynslan er samt of lítil
til að þar verði dregnar um miklar
ályktanir (mögulega gætu formenn
BÍ og LS fengið augastað á C fé
þegar rennur upp sú tíð að þeir ætla
að fara að lifa af gripagreiðslum
þeim sem þeir sömdu um fyrir sauð-
fjárbændur á síðasta vetri).
Að lokum vil ég skora á einhvern
áhugasaman nemanda við LbhÍ að
taka sér fyrir hendur í lokaverkefni
á næstu árum að draga saman sögu
og reynslu af innflutningi erlendu
sauðfjárkynjanna frá 1932 til 1946.
Gögnin frá Hesti eru skemmtileg
og bjóða uppá margfalt það sem
hér er rakið. Þetta er í raun flókin
blendingstilraun en full fáir gripir
fyrir flókið uppgjör. Þessu til við-
bótar má draga fram gömul gögn
fjárbúsins á Hrafnkelsstöðum um
samanburð á BL fé og því íslenska.
Verslunarskýrslur geyma mögulega
einhverjar upplýsingar um skinn af
Karakúl lömbum. Reikningur þess
kyns verður ætíð dæmdur til ótrúlega
neikvæðrar viðurstöðu. Gríðarlega
miklar upplýsingar er að finna um
þann óheyrilega kostnað sem þjóð-
in varð fyrir vegna Karakúl sjúk-
dómanna án þess að nokkru sinni
hafi verið gerð vitræn tilraun til að
leggja mat þar á. Sannarlega ögrandi
verkefni.
Jón Viðar Jónmundsson
LBHÍ − jvj111@outlook.com
Blendingstilraunir á Hesti með skosk fjárkyn
Hjörtur Eldjárn Þórarinsson, bóndi á Tjörn í Svarfaðardal.
Hjörtur Eldjárn með lamb að svarthausakyni (Black face) í fanginu.