Bændablaðið - 05.12.2019, Síða 46

Bændablaðið | Fimmtudagur 5. desember 201946
Þórður Tómasson á
Skógum hefur sent
frá sér nýja bók þar
sem hann fjallar um
verkmenningu, mál-
far og þjóðhætti sem
tengjast kúabúskap
og nautpeningi í gamla
íslenska bændasamfé-
laginu.
Í bókinni nýtir
Þórður viðamikið
safn óbirtra heimilda
um íslenska naut­
gripi sem hann hefur
viðað að sér á langri
starfsævi. Bókin er
afar smekklega unnin,
öll hin glæsileg­
asta og prýdd fjölda
mynda. Útgefandi er
Sæmundur.
Í eftirfarandi kafla
er fjallað um naut í
leigum og landskuld­
um. „Í heimildum um
leigur og landskuldir
frá 19. öld fer mest
fyrir gjaldtöku í smjöri og
sauðfé. Í eldri heimildum
er kvöð um kálfa og naut
víða áberandi. Ég færi
hér fram til dæmis skrár
frá vísitasíum Brynjólfs
Sveinssonar biskups
á Kirkjubæjarklaustri
17. september 1641 og
á Þykkvabæjarklaustri
22. september sama ár.
Skrárnar eru prentaðar í hér­
aðsritinu Dynskógum 1999.
Þær gera skil jarðeignum
klaustranna; kúgildum og
landskyldum. Leigumálar
voru yfirleitt harðir, lágu
í smjöri, vaðmáli og naut­
gripum. Nokkrir bændur á
melsvæðum nærri sjó voru bundn­
ir skilum á lénum (melreiðingum).
Fiskagjald fylgdi býlum í Mýrdal.
Landsetar Kirkjubæjar­
klausturs, sem hér greinir, voru
31 árið 1641. Þeim bar
að greiða ár hvert samtals
1655 kg af smjöri, 368 álnir
af vaðmáli, 18 naut vetur­
gömul, 19 kálfa, 52 lénur
og 260 fiska, sé miðað við
stórt hundrað (120).
Öllu meira var álagt
á Þykkvabæjarklaustri,
einkum í smjörgjaldi. Þar
eru á skrá 46 býli. Vætt
af smjöri var á 22 býlum,
4 voru með 2 vættir hvert
og eitt (Dyrhólar í Mýrdal)
með 3 vættir, 240 pund.
Gegnir slíkt furðu og hlýt­
ur að benda á flæðilönd á
engi sem síðar varð svartur
sandur. Smjörgjald var sam­
tals 2160 kg, þrjátíu naut,
veturgömul, voru í gjaldi
og 8 kálfar, lénur 68 og
1740 fiskar miðað við stór
hundruð.
Alls 17 býli Þykkva­
bæjarklausturs voru með
gjald í vaðmáli, 5 með
álnatal samtals 38 álnir, 9
höfðu skilaskyldu í einni
voð, eitt í tveimur voðum og
eitt í hálfri voð metinni á 30
álnir. Lénur til afhendingar
voru 68.
Tvö eftirtektarverð orð
koma fyrir í skrám, fjöru­
naut og fjörufóður. Skýring
fylgir: „Fjögur fjörunaut
er að skilja, að þeir á búa
eignist 4 álna tré og minni
en fóðri árlega fjögur naut
eptir gömlu haldi hvört sem
upp ber meira eða minna.“
Samkvæmt þessu hafa land­
setar klaustursins er bjuggu
á rekafjörum fóstrað naut frá
því upp á von og óvon hvað
reka áhrærði.“ /VH
Nú þegar jólamánuðurinn er
hafinn eru margir farnir að
huga að jólaundirbúningi. Eitt
helsta jólablómið sem við þekkj-
um er hýasinta (Hyacinthus ori-
entalis), sem nefnist goðalilja á
íslensku. Hýasintan er ilmsterk
og er ilmur hennar gjarnan
tengdur við jólin.
Hýasintur eiga náttúruleg
heimkynni í Litlu­Asíu þar sem
samsvarar Asíuhluta Tyrklands.
Þekktasta tegundin barst til
Hollands í kringum 1550 og náði
fljótt útbreiðslu í Evrópu sem
garðplanta. Hýasintur mynda
allstóran lauk með stökk, dökk­
leit hlífðarblöð. Laukarnir eru
taldir eitraðir en þeir innihalda
mikið af oxalsýru. Fullvaxin eru
blöðin ljósgræn, 15­30 sentimetra
löng og svipa til þykkblöðunga.
Blómstilkurinn vex uppúr miðj­
um lauknum, um 20­30 sentimetra
langur og á honum vex blómskip­
an með fjöldamörgum blómum.
Þau geta verið bleik, blá, hvít,
rauð eða fjólublá en bleikur litur
er sá vinsælasti. Hýasinta getur
staðið stök í vasa en á aðventunni
er hún gjarnan höfð í vasa eða potti
með fallegum jólaskreytingum.
Ræktunarferli
Þó svo að hýasintur séu aðeins al­
gengar hér á landi yfir jólatímann
eru þær í boði fram á vor erlendis
og eru vinsælar í görðum, en al­
mennt blómstra þær í mars­apríl.
Til að laukarnir verði tilbúnir til
blómgunar um jólin hjá okkur
þarf að hraða þroskunarferlinu.
Laukarnir eru framleiddir þar
sem hægt er að hefja ræktunina
snemma og myndast blómvísarnir
inni í lauknuum á meðan þeir
þroskast á akrinum. Laukarnir
eru teknir upp seinnipart júní
eða nokkru síðar. Á því stigi er
blómmyndun inni í lauknum hafin
en ekki að fullu lokið og þurfa
laukarnir því viðbótar kælimeð­
höndlun til að blóm­ og blaðvísar
nái fullum þroska.
Laukarnir koma svo í íslenskar
gróðrarstöðvar í september.
Garðyrkjubændur koma þeim
fyrir í pottum sem raðað er í kassa
og þeir kældir áfram í 10­13 vikur.
Um miðjan nóvember er byrjað að
taka fyrstu laukakassana í gróð­
urhús en þar hefst vöxtur blaða
og blóma, í birtu og yl. Dvölin í
gróðurhúsinu er aðeins um 12­17
dagar og sölutímabilið er stutt.
Hýasinturnar eru söluhæfar þegar
farið er að glitta í litina á blómun­
um.
Má ekki standa í vatni
Algengt er að hafa hýasintu­
laukana í sérstökum glervösum
þar sem þeim er tyllt í vasann
en ekki látnir standa í vatni. Þá
eru vasarnir gjarnan belgmiklir
að neðan, þrengjast rétt ofan við
miðju og opnast svo efst. Vatn
skal fylla upp að þrengingunni
svo að vatnið nái upp að neðri
hluta lauksins. Ræturnar ná niður
í vatnið en laukurinn sjálfur helst
þurr. Liggi vatn að lauknum getur
hann fúnað. Sé þess konar gler­
vasi ekki notaður skal passa að
aðeins sé vökvað á skálina undir
lauknum eða í moldina, en ekki
yfir blóm og blöð. Þegar hýasin­
tan er komin inn á heimili við
stofuhita þroskast blómin hratt.
Einkennandi ilmurinn er sterkur í
fyrstu en dofnar þegar blómin eru
fullþroskuð. Hýasintur geymast
mun lengur ef hægt er að velja
þeim svalan stað.
Nefnd í höfuðið á grísku goði
Hýasinta dregur nafn sitt af gríska
prinsinum Hyasintus. Samkvæmt
grískum goðsögum kenndi guðinn
Apollo Hyasinthusi kringlukast.
Apollo kastaði fyrst og náði glæsi­
legu kasti upp í himininn. En er
Hyasinthus ætlaði að reyna að ná
jafn glæsilegu kasti lenti kringla
hans í jörðinni og kastaðist til
baka í hann, sem varð honum að
falli. Upp af blóði Hyasintusar
uxu þessi blóm sem síðan eru við
hann kennd.
Linda María Traustadóttir,
garðyrkjunemi hjá LBHÍ
Reykjum, Ölfusi.
GARÐYRKJUSKÓLI LBHÍ REYKJUM
Hýasinta – Goðalilja
Blóm hýasinta geta verið bleik, blá, hvít, rauð eða fjólublá.
BÆKUR - TÓNLIST& MENNING
Mjólkað á stöðli í Vatnsdal.
Þórður Tómasson á Skógum.
Auðhumla eftir Þórð á Skógum:
Málfar og þjóðhættir tengd ís-
lenskum kúm og nautpeningi
Stásslegur norðanmaður með myndarlegan bola. Myndin er tekin á Akureyri laust
fyrir miðja 20. öld.
Ólafur Ögmundsson með kostagripinn Skautu við gamla
íbúðarhúsið á Hjálmholti í Flóa. Myndin er tekin árið 1970.
Hýasintur eiga náttúruleg heim-
kynni í Litlu-Asíu þar sem sam-
svarar Asíuhluta Tyrklands.
Hýasintur eru algengar hér á landi
yfir jólatímann en í boði fram á
vor erlendis.
Hýasinta dregur nafn sitt af gríska
prinsinum Hyasintus.