Dagblaðið Vísir - DV - 07.08.2020, Side 14

FANGELSI
Á ÍSLANDI
ÞÁ OG NÚ
Fangelsi og refsivist á Íslandi
hefur gjörbreyst á örfáum árum.
Að láta fanga sitja af sér fulla
dómslengd í lokuðu fangelsi á
Litla-Hrauni er liðin tíð. Við tóku
opin fangelsi, áfangaheimili og
ökklabönd. Vandinn nú eru langir
biðlistar og lengri dómar sem
leggjast þungt á fangelsiskerfið.
Að vera dæmdur í fangelsi er eitthvað sem fæstir fá að upplifa á eigin
skinni en flestir hafa skoðun
á. Í langflestum samfélögum
heims er fangelsisvist alvar-
legasta refsing sem lögð er
við brotum á samþykktum
samfélagsins. Að vera fang-
elsaður er ekki léttvægt. Það
tekur á líf og sál einstaklings,
leggst þungt á nánustu ætt-
ingja hans og hefur afleið-
ingar fyrir þann fangelsaða
sem ná langt út fyrir veggi
fangelsisins og tímaramma
fangelsisdómsins. Það er því
engin furða að fangelsun ein-
staklinga hafi verið viðfangs-
efni fræðimanna og spekinga
allt frá tímum Forn-Grikkja.
Í stjórnmálaheimspekinni
er einkaréttur hins opinbera
á beitingu valds sagður liggja
í samfélagssáttmála ein-
staklinga og samfélagsins.
Samkvæmt honum erum við,
samfélagsþegnar, bundnir
samningi við samfélagið. Við
framseljum hluta af einstakl-
ingsfrelsi okkar gegn því að
fá að vera þátttakendur í sam-
félaginu og skuldbindum okk-
ur til að lúta refsingu brjótum
við reglur samfélagsins.
Sögðu sömu spekingar að
lögum væri ekki hægt að
framfylgja án refsinga. Þann-
ig fylgdi til dæmis elstu lög-
bók Íslendinga, Grágás, refs-
irammi sem beita mætti við
brotum á lögunum. Refsingar
voru ýmist fésektir, útlegð,
samfélagsleg útskúfun eða
að vera dæmdir réttdræpir.
Þessi kafli í íslenskri réttar-
sögu stóð svo til óbreyttur allt
fram að síðustu aftökunni,
þótt útfærsla refsinga hafi
vissulega tekið breytingum í
gegnum aldirnar. Þannig voru
til dæmis aftökur með gapa-
stokki framkvæmdar hér á
landi í um 60 ár í lok 18. aldar.
Með lögum skal
land vort byggja …
Árið 1801 var svo Landsyfir-
réttur stofnaður hér á landi
sem starfaði til 1919 og tók
Hæstiréttur Íslands til starfa
árið 1920, fyrir sléttri öld.
Íslendingar fengu svo eigin
stjórnarskrá 1874. Þar sagði:
„Sjerhver sá, sem tekinn
er fastur, skal leiddur fyrir
dómara svo fljótt sem auðið
er. Megi þá eigi jafnskjótt
láta hann lausan aptur, ber
dómaranum svo fljótt sem
verður, og í seinasta lagi áður
en 3 dagar sjeu liðnir frá því,
að sá, sem tekinn er fastur,
var leiddur fyrir dómara, að
leggja á úrskurð, er byggður
sje á tilgreindum ástæðum,
um hvort hann skuli settur í
varðhald, og megi láta hann
lausan móti veði, þá skal
ákveðið í úrskurðinum, hvert
eða hversu mikið það skuli
vera.“ Er þetta eitt örfárra
mannréttindaákvæða í upp-
runalegri stjórnarskrá okkar
Íslendinga.
Það hversu mikil áhersla
er lögð á persónufrelsi ein-
staklinga í mannréttinda-
kafla stjórnarskrárinnar er
vitnisburður um mikilvægi
frelsi einstaklingsins og hve
íþyngjandi það er að svipta
mann því frelsi.
Í dag er öldin önnur. Í dag
gildir hafsjór af stjórnar-
skrárákvæðum, lögum og
reglugerðum um fangelsun
Heimir
Hannesson
heimir@dv.is
einstaklinga að ónefndum
sjálfum Mannréttindasátt-
mála Evrópu, auk fjölda for-
dæmisgefandi dóma Mann-
réttindadómstóls Evrópu og
Hæstaréttar Íslands. Lang-
flestir af þessum textum miða
að því að verja einstaklinginn
gegn ofríki hins opinbera.
… en eigi með ólögum eyða
Þegar einstaklingur brýtur
af sér á Íslandi gilda almenn
hegningarlög og er þá ein-
staklingur dæmdur eftir
refsiramma sem skýrður er í
þeim. En þegar til afplánunar
kemur gilda lög um fulln-
ustu refsinga. Í fyrstu grein
laganna er línan lögð fyrir
markmið refsinga í íslensku
réttarkerfi. Markmið laganna
er þar sagt vera að fullnusta
refsinga fari örugglega fram,
að varnaðaráhrif refsinga sé
Jónas frá Hriflu lét kaupa húsið að Litla-Hrauni sem var þá óstarfhæfur spítali. Því var breytt í fangelsi 1928. MYND/FANGELSISMÁLASTOFNUN
Hólmsheiði er fyrsta fangelsið sem byggt er sem slíkt síðan Hegningarhúsið við Skólavörðustíg var reist
1873. MYND/FANGELSISMÁLASTOFNUN
Ímyndin um
Kvíabryggju sem
hvítflibbaglæpa-
mannafangelsi á
því ekki lengur
við.
14 FRÉTTIR 7. ÁGÚST 2020 DV