Morgunblaðið - Sunnudagur - 18.01.2020, Blaðsíða 22

22 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 19.1. 2020
BÖRN
landshlutum. Mér fannst mikilvægt að byrja á
landsbyggðinni enda hafa börnin þar ekki eins
greiðan aðgang að embættinu og börnin á höf-
uðborgarsvæðinu þar sem skrifstofan er í
Reykjavík.“
Í þessum heimsóknum brýndi Þórhildur
réttindin fyrir börnunum og fræddi þau um
Barnasáttmálann. Ekki voru allir sannfærðir
og Þórhildur fékk meðal annars að heyra að
óþarfi væri að „æsa blessuð börnin upp“. „Það
var alls ekki meiningin en ég hafði djúpa sann-
færingu fyrir því að börn hefðu sama rétt á því
að þekkja sín réttindi og fullorðnir. Ég útskýrði
líka fyrir þeim að öllum réttindum fylgja skyld-
ur. Það er eins með réttindin og peninginn; á
þeim eru tvær hliðar.“
Þórhildur talaði ekki bara yfir börnunum,
heldur gaf þeim líka tækifæri til að tala við sig.
Spyrja um hvaðeina sem þeim lægi á hjarta.
Hún gekk út frá því að einhver börn yrðu feim-
in að ávarpa hana frammi fyrir fullum sal,
þannig að hún bauð þeim einnig að koma til sín
að fundi loknum. Það brást ekki að þá komu
börnin og spurðu. „Ég fékk allskonar spurn-
ingar og ábendingar og börnin höfðu greinilega
áhyggjur af ýmsu en eitt mál stóð þó alls staðar
upp úr – einelti. Mitt svar var að ofbeldi yrði
ekki liðið og einelti væri ein tegund ofbeldis.“
Þórhildur fann strax að úrbóta væri þörf;
herða yrði aðgerðir til að stemma stigu við
þeirri vá sem einelti er í skólum þessa lands.
Hún skoraði því á menntamálaráðherra að gera
rannsókn á umfangi og eðli eineltis í skólum á
Íslandi en engin slík rannsókn hafði verið gerð
á þeim tíma. Þórhildur fékk rannsóknamiðstöð-
ina Rannsókn og greiningu til liðs við sig og
fylgdi málinu eftir með markvissum hætti. „Við
héldum þar til bærum aðilum vel við efnið; ef
svör bárust ekki innan tilhlýðilegs tíma ítrek-
uðum við erindið. Þetta mál þoldi enga bið.“
Árið 1998 var svo haldin ráðstefna um einelti
– sú fyrsta sinnar gerðar á Íslandi þar sem
börn voru í forgrunni. „Við völdum Hótel Sögu
sem vettvang ráðstefnunnar og þótti sumum
það heldur hátíðlegt, nær hefði verið að gera
þetta í einhverjum skólanum, en við svöruðum
því til að við vildum láta taka mark á því sem
börn höfðu fram að færa og þess vegna gæfum
við engan afslátt, hvorki á ráðstefnustaðnum né
öðru. Ég fékk Vöndu Sigurgeirsdóttur, sem
lengi hefur unnið gott starf gegn einelti, sem
fundarstjóra og það rétt slapp en hún var kom-
in á steypirinn á þessum tíma. Ég fékk líka tvö
fórnarlömb eineltis til að segja frá lífsreynslu
sinni og það var tilfinningaþrungin stund með-
an þau voru í pontu. Miklar og sláandi upplýs-
ingar komu fram og ófáum vöknaði um augu.
Fjölmiðlar sýndu ráðstefnunni nokkurn áhuga
en voru beðnir um að slökkva á upptökutækjum
meðan fórnarlömbin töluðu, í virðingarskyni við
sögur þeirra.“
Út á meðal almennings
Að framsögu lokinni settust börn og fullorðnir
að hringborðum og spjölluðu saman um erindin
og einelti almennt. Þá var boðið upp á skemmti-
atriði úr söngleiknum Ávaxtakörfunni, sem
fjallar einmitt um einelti. Loks voru niður-
stöður þingsins teknar saman og sendar
menntamálaráðherra.
„Á þessum tíma var aðeins til ein bók um ein-
elti á Íslandi, eftir Guðjón Ólafsson, sem kom út
1996, og engin algild skilgreining til á því hvað
einelti fæli í sér. Eftir ráðstefnuna komst hins
vegar skriður á málið en niðurstöður hennar
voru kynntar opinberlega og skýrsla unnin í
kjölfarið sem send var á alla skóla og fé-
lagsmiðstöðvar í landinu til að koma fróð-
leiknum á framfæri. Markmiðið var að koma
öllu sem skipti máli út á meðal almennings;
sitja aldrei á neinu.“
Þórhildur er ekki í nokkrum vafa um að ráð-
stefnan hafi velt þungu hlassi. Umræðan hafi
strax orðið mikil í kjölfarið og staðið síðan.
„Meðal þess sem náðist fram var að skylda
skóla til að setja sér reglur um viðbrögð við ein-
elti og hafa á hreinu hvert bæri að snúa sér með
mál af því tagi. Auðvitað er þetta eilífðarverk-
efni en við verðum að halda því til streitu að
þetta megi ekki og að einelti verði ekki liðið.“
Meðal þess sem komið var á fót var sjálfs-
hjálparhópur vegna eineltis og var reynslan af
honum strax góð. Í því sambandi dregur Þór-
hildur upp úr pússi sínu bréf sem ókunnug
kona rétti henni í lok samkomu á Laugardals-
vellinum sem haldin var í aðdraganda
Kristnitökuhátíðar 2000. Bréfið var svohljóð-
andi:
„Þórhildur! Fyrst ég sit hérna við hliðina á
þér langaði mig til þess að þakka þér fyrir
hjálpina varðandi sjálfshjálparhópinn v. einelt-
is. Það tók mig aðeins 2 mánuði að ná mér 100%
af eineltinu með því að mæta í hópinn á hverj-
um laugardegi. Og það eftir að hafa lifað með
afleiðingunum í 26 ár. Gjörbreytt líf!“
– Kom eitthvað þér á óvart í starfinu?
„Já og nei. Það var af nógu að taka og ekki
um annað að ræða en að forgangraða og velja
úr mál til að fylgja eftir. Ég ætlaði mér aldrei
að verða „kerlingin á kassanum“ sem hrópar
hástöfum í hvert skipti sem eitthvað bjátar á og
æðir beint í fjölmiðla. Hefði ég nálgast verk-
efnið þannig var það mín skoðun að það gæti
skaðað ímynd embættisins og hætt yrði að taka
mark á því. Mín leið var að þrýsta með rök-
studdum hætti en ekki upphrópunum á viðeig-
andi ráðuneyti og stofnanir sem málin heyrðu
undir.“
Annað sem Þórhildur sá að var í ólagi voru
lagaákvæði um kynferðis-
brot gegn börnum. Hún
fékk því Svölu Ólafsdóttur
lögfræðing til að vinna
skýrslu um málið og bera
löggjöfina hér á landi sam-
an við löggjöfina á öðrum
Norðurlöndum. „Skýrslan
staðfesti að pottur var
brotinn og á grundvelli
hennar gerði ég tillögur um
það að lágmarksrefsing yrði lögð við alvarleg-
ustu brotunum og að þau myndu ekki fyrnast.
Því þegar brotið er gegn börnum kynferðislega
gera þau sér sjaldnast fyllilega grein fyrir því
hversu grafalvarlegt slíkt athæfi er, en gjarnan
þegar þau komast á fullorðinsaldur rennur upp
fyrir þeim hvers eðlis brotið var og fara þá í
framhaldinu að leita réttar síns. Í byrjun mætti
þessi tillaga mín litlum skilningi og það var ekki
fyrr en árið 2007 að lögum var breytt í þetta
horf. Hér er um að ræða mikla réttarbót.“
Þórhildur segir það líka til mikilla bóta að sú
lagabreyting hafi náðst fram á sínum tíma að
dómari taki strax á rannsóknarstigi skýrslu af
barni vegna kynferðisbrots gegn því, til að forð-
ast endurtekna skýrslutöku af barninu og hlífa
þannig við að þurfa rifja upp þessa erfiðu lífs-
reynslu oftar en einu sinni. Á sama tíma kom
það inn í lög að barn ætti alltaf rétt á löglærð-
um réttargæslumanni til að gæta réttar þess á
öllum stigum málsins.
Kölluð puntudúkka
Þórhildur segir viðbrögðin við hinu nýja emb-
ætti almennt hafa verið góð; hún hafi þegar á
leið fundið fyrir vaxandi stuðningi og þakklæti.
Við það hafi traust á embættinu aukist.
Þó hafi ekki allir verið sannfærðir um nauð-
syn embættisins og ágæti framan af. „Bless-
aður vertu, ég fékk allskonar glósur, bæði fag-
legar og persónulegar. „Til hvers er þetta
eiginlega?“ spurðu sumir og „hvað þykist þú
vera?“ Einhverjir höfðu líka efasemdir um að
ég væri rétta manneskjan í verkefnið og það
gekk meira að segja svo langt að ég var kölluð
puntudúkka.“
Hún hlær.
„En það hvatti mig bara til dáða og fólk vissi
ekki hvað það var að gera mér gott með þessum
glósum.“
Að sögn Þórhildar fór það í taugarnar á sum-
um að embætti umboðsmanna barna tæki ekki
á einstökum málum, leiðbeindi aðeins og veitti
ráðgjöf. „Sumir hringdu, ekki síst fólk sem stóð
í forsjárdeilum, og ætluðust til þess að embætti
umboðsmanns barna leysti málin. Varð svo fyr-
ir vonbrigðum þegar það áttaði sig á því að
þannig væri embættið ekki hugsað. Það var al-
veg rétt áhersla, að mínu áliti, og persónulega
naut ég þess að veita ráðgjöf og greiða götu
fólks eftir fremsta megni.“
Í 12. grein Barnasáttmálans er tryggt að
barn eigi rétt á að tjá sig í öllum málum, bæði
einkamálum og ekki síður í málum er varða
samfélagið sem heild. „Þegar embætti umboðs-
manns barna var sett á laggirnar þótti alls ekki
sjálfsagt að börn fengju að tjá sig um sam-
félagsmál. „Hafa þau einhverjar skoðanir?“
spurðu menn. Mér þótti
það gamaldags afstaða og
lét málið mig varða. Hélt
meðal annars málþing í
Ráðhúsi Reykjavíkur, und-
ir yfirskriftinni Ungir hafa
orðið..., þar sem börn fengu
að tjá sig og tala um það
sem þeim lá á hjarta. Þarna
voru líka stjórnmálamenn,
Ingibjörg Sólrún Gísladótt-
ir, Friðrik Sophusson og fleiri í pallborði, og
þessu var ágætlega sinnt í fjölmiðlum. Í salnum
voru börn og kennarar og máttu gestir spyrja í
lokin. Tilgangurinn var að sýna fram á að börn
hefðu skoðanir og gætu tjáð sig og þarna komu
fram ýmsir sem í dag eru þjóðþekktir ein-
staklingar. Þingið heppnaðist ágætlega og við
héldum í framhaldinu sambærileg þing á Akur-
eyri og Egilsstöðum. Við hefðum svo sem viljað
gera það víðar en eins og alltaf var það spurning
um fjármagn og tíma.“
Einhverjir muna kannski eftir málþinginu í
Ráðhúsinu fyrir þær sakir að það kviknaði í
blómaskreytingu á pallborðinu en Friðrik
Sophusson brást snöfurmannlega við og slökkti
eldinn með því að bleyta vasklút sem hann dró
upp úr jakkavasanum og leggja yfir eldinn við
mikinn fögnuð viðstaddra.
Meðal þess sem kom til umræðu á þinginu
voru skipulagsmál en, að sögn Þórhildar, þótti
einhverjum fjarlægt og jafnvel útilokað að börn
gætu haft skoðun á þeim málaflokki. „Hvers
vegna? spurðum við á móti. Eru þau ekki á ferð-
inni, rétt eins og við fullorðna fólkið? Hvað með
skipulag skólalóðarinnar? Auðvitað þurfa radd-
ir barna að heyrast í skipulagsmálum.“
Börn hafa ekki í annan tíma verið virkari í
samfélagsumræðunni, það gildir bæði hér
heima og erlendis. Nægir að nefna loftslags-
málin í því samhengi. Það fyllir Þórhildi að von-
um stolti. „Heldur betur. Grunnurinn var lagð-
ur á sínum tíma og á honum hefur verið byggt
fram á þennan dag.“
Fleira eftirminnilegt var gert á þessum
fyrstu árum, svo sem að efna til netþings barna
um aldamótin, þegar tækninni hafði vaxið fisk-
ur um hrygg. Horft var til Alþingis í því sam-
bandi og 63 fulltrúar á aldrinum tólf til átján
ára kallaðir til þingsins, hvaðanæva af landinu.
Voru skólastjórar og nemendafélög innan
handar við undirbúninginn. Eins og nafnið
bendir til þá fór þingið fram á netinu, fyrir utan
síðasta fundinn sem haldinn var í heyranda
hljóði, í Salnum í Kópavogi. „Þetta framtak var
mjög metnaðarfullt og vakti athygli út fyrir
landsteinana. Niðurstöður voru þýddar yfir á
ensku og kom það í hlut Geirs H. Haarde, þá-
verandi fjármálaráðherra, að kynna þær er-
lendis. Þarna stigu margir sín fyrstu skref í
samfélagsumræðunni.“
Þess má geta að Valgeir Guðjónsson samdi
lag, Biðjum um frið, í tilefni af þinginu og þykir
Þórhildi ekki úr vegi að það komist nú aftur í
spilun. „Það á ekkert síður við nú en þá.“
Af öðrum hugmyndum sem hrint var í fram-
kvæmd má nefna að Þórhildur fékk Iðunni
Steinsdóttur barnabókahöfund til að umorða
flókin lagaákvæði svo börn gætu lesið þau og
skilið. Litla lagabókin var draumur en ekki
fékkst fjárveiting til þess verkefnis. En efnið
fór þó á netið.
Góður vinnufriður
Talandi um fjárveitingu til embættisins segir
Þórhildur hana ekki hafa verið nægilega mikla í
fyrstu. Stöðugt hafi þó verið ýtt á rýmri fjár-
veitingu og með tímanum hafi því takmarki
verið náð.
Hún kveðst líka hafa fengið góðan vinnufrið.
„Það er óskaplega mikilvægt að umboðsmaður
barna sé óháður embættismaður; að hann komi
að málum utan frá og meti þau á sjálfstæðum
og faglegum forsendum. Og það mega þeir
eiga, ráðamenn þjóðarinnar, að þeir hringdu
aldrei til að reyna að hafa áhrif á mig.“
Árlega gaf Þórhildur forsætisráðherra
skýrslu um störf umboðsmanns á liðnu ári.
Henni þótti mikilvægt að gera nákvæma grein
fyrir starfsemi embættisins, að hvaða málum
væru unnið og hver staðan væri. „Ég hitti for-
sætisráðherra alltaf einu sinni á ári; lengst af
var það Davíð Oddsson en undir það síðasta
Halldór Ásgrímsson. Þetta voru ágætis fundir
og mikilvægt að hitta ráðherrann. Þá gafst
tækifæri til ræða á opinskáinn hátt um þau mál
sem til umfjöllunar voru og hver staðan væri.“
Ýmsir lýstu yfir áhuga á samstarfi við emb-
ættið og Þórhildur leit á það sem mikla við-
urkenningu þegar Páll heitinn Skúlason, þá há-
skólarektor, annars vegar og Karl Sigur-
björnsson þáverandi biskup Íslands hins vegar
höfðu samband og óskuðu eftir samstarfi við
embættið. Út úr því kom meðal annars mál-
þingið Ungir Íslendingar í ljósi vísindanna.
Markmið þess var að leiða saman almenning og
fagfólk af ólíkum fræðasviðum Háskóla Íslands
til að skiptast á skoðunum, staðreyndum og
hugmyndum um börn og unglinga á breiðum
grunni. Slíkt málþing hafði ekki áður verið
haldið hér á landi. Í bók sem ber sama heiti og
var yfirskrift málþingsins má finna þau 45 er-
indi sem þarna voru flutt.
Þórhildur segir starfið hafa falið í sér stöð-
uga baráttu þessi tíu ár og vinna hafi þurft vel
og skipulega alla daga. „Ég var vakin og sofin
yfir þessu starfi; í orðsins fyllstu merkingu en
var alltaf með blað og blýant á náttborðinu ef
ske kynni að ég fengi góða hugmynd að næt-
urlagi. Sumar voru góðar, aðrar síðri, eins og
gengur,“ segir hún brosandi.
Þetta er stöðug barátta
En allt var þetta ómaksins virði. „Þegar ég lít
um öxl get ég ekki annað en verið stolt af þess-
um tíu árum. Það er óskaplega dýrmætt að sjá
árangur erfiðisins. Að ekki hafi verið unnið til
einskis. Réttarstaða barna batnaði umtalsvert
á þessum árum og grunnur var lagður til fram-
tíðar. Öll vinna fór fram á forsendum barnanna.
Embætti umboðsmanns barna er löngu búið
að sanna ágæti sitt. Nú er bara að hamra járn-
ið. Þetta er eilíf barátta enda samfélagið í
hraðri þróun og nýjar áskoranir stöðugt að
mæta okkur. Sjálf er ég þakklát fyrir að hafa
fengið tækifæri til að sinna þessu starfi; ég hef
komið víða við um dagana en ekkert annað
starf stendur hug og hjarta mínu nær.“
Þórhildur afhendir nemanda í 5. bekk í
Austurbæjarskóla upplýsingamöppu sem
hefur að geyma ákvæði Barnasáttmála
Sameinuðu þjóðanna árið 2002.
Morgunblaðið/Golli
’Ég var vakin og sofinyfir þessu starfi; íorðsins fyllstu merkinguen ég var alltaf með blað
og blýant á náttborðinu ef
ske kynni að ég fengi góða
hugmynd að næturlagi.