Morgunblaðið - 25.03.2020, Blaðsíða 16

FRÉTTASKÝRING
Guðmundur Magnússon
gudmundur@mbl.is
Spænska veikin fyrir rúmumhundrað árum kemur ofttil tals þegar rætt er umkórónuveirufaraldurinn
sem nú gengur yfir. Það er ekki
nema eðlilegt því hún var heims-
faraldur eins og kórónupestin. Við
erum vön að kenna veikina við árið
1918 þegar hún tók stóran toll
meðal landsmanna, ekki síst í
Reykjavík. En sannleikurinn er sá
að spænska veikin gekk í þremur
bylgjum 1918 til 1919 og komu
þær allar hingað. Vægust var sú
sem stakk sér niður sumarið 1918,
en skæðust pestin sem hér var frá
því í október sama ár og fram í
desember. Fæstir vita að þriðja
bylgja spænsku veikinnar gekk svo
yfir Ísland og víðast hvar um
heiminn frá því í mars og fram í
maí 1919 og eru skráðir sjúklingar
sem pestina tóku þá rúmlega fjög-
ur þúsund en voru líklega mun
fleiri.
Þetta er rifjað upp vegna þess
að nú velta menn fyrir sér hvort
kórónuveiran nýja, Covid-19 eins
og hún heitir á fagmáli, muni
hegða sér á svipaðan hátt og veir-
an sem olli inflúensunni 1918 til
1919, þ.e. leggja undir sig löndin
og hverfa síðan en birtast aftur
nokkrum mánuðum síðar. Ýmsir
faraldsfræðingar telja þetta líklegt
en enginn getur þó svarað þessu
með fullri vissu.
Eitt er sérlega umhugsunarvert
í þessu sambandi. Ástæðan fyrir
því að spænska veikin náði sér á
strik aftur á Íslandi á útmánuðum
1919 var sú að menn voru orðnir
andvaralausir og hættir þeim
ströngu sóttvörnum sem áður
höfðu verið teknar upp. Þurfum
við kannski að búa okkur undir allt
öðruvísi veröld þegar kórónuveiran
gerir hlé á árásum sínum? Það á
eftir að koma í ljós.
Aðeins fyrsta bylgjan?
Í grein í læknisfræðiritinu Lan-
cet veltir franski faraldursfræðing-
urinn Antoine Flahault því fyrir
sér hvort núverandi kórónuveiru-
faraldur sé fyrirboði annars
faraldurs sem verði mun skæðari,
svona rétt eins og væg flóðbylgja
af hafi sem litlum skaða veldur er
gjarnan undanfari hamfarabylgju.
Hann segir að þótt veirufarald-
urinn virðist í rénun eða jafnvel
genginn yfir í Kína, geti hann snú-
ið aftur og þá jafnvel orðið mun
skæðari, rétt eins og sumarpestin
hér 1918 í samanburði við hörm-
ungarnar um haustið.
Það er þó huggun í þessu sam-
bandi að þegar spænska veikin
hafði gengið yfir í þremur bylgjum
gufaði hún upp, ef svo má segja,
og veiran sem olli henni hefur ekki
snúið aftur. Enginn veit í rauninni
hvers vegna, en sérfræðingar
benda á að faraldri lýkur ekki
endilega vegna þess að enginn sé
eftir sem veiran eigi eftir að smita
heldur vegna þess að fjöldi sýktra
(og bólusettra, ef bóluefni er fyrir
hendi) hefur náð ákveðnu hlutfalli
þetta er kallað „hjarðónæmi“ sem
dugar til að hún hætti að breiðast
út. Þetta hlutfall er ekki fast held-
ur breytilegt eftir eðli veirunnar
hverju sinni; fer eftir því hve hratt
hún ferðast frá smitaðri mann-
eskju í heilbrigða. Þegar um bráð-
smitandi veiru er að ræða verður
hlutfallið til að ná „hjarðónæmi“
hátt. Talið er að í tilviki kór-
ónuveirunnar sé þetta hlutfall á
bilinu 50 til 66 prósent af íbúum á
tilteknu svæði. Þegar svo margir
hafa smitast er faraldurinn yfir-
staðinn í bili að minnsta kosti.
SARS kom og hvarf
Francois Bricaire, sem er yfir
smitsjúkdómadeild Pitié-Salpêt-
rière-sjúkrahússins í París, tekur í
sama streng og Flahault um hætt-
una af því að kórónuveirufarald-
urinn snúi aftur þegar hann hefur
hjaðnað, hvort sem það verður í
sumar eða í haust. Ástralskur
smitsjúkdómafræðingur, Sharon
Lewin, bendir hins vegar á að ann-
ar kórónuveirufaraldur, SARS (á
ensku; Severe Acute Respiratory
Syndrome), sem geisaði 2002 til
2003 (en kom aldrei til Íslands),
gufaði algjörlega upp eftir að grip-
ið var til mjög strangra ráðstaf-
ana; lágu þá 774 í valnum sem er
langtum lægri tala en fjöldi fórn-
arlamba nýju kórónuveirunnar,
Góðu fréttirnar eru þær, að unn-
ið er að því nótt sem nýtan dag
víða um heim að þróa bóluefni
gegn Covid-19. Mjög sterkar líkur
eru á að það verði að veruleika á
næstu mánuðum og jafnvel innan
árs. Slíkt bóluefni gjörbreytir auð-
vitað möguleikum veirunnar til að
halda heimsbyggðinni í heljar-
greipum eins og hún gerir nú.
Kemur kórónuveiran
oftar en einu sinni?
AFP
COVID-19 Verslað á veirutímum. Á ástandið sem faraldurinn leiðir af sér
kannski eftir að verða viðvarandi næstu árin? Ekki uppörvandi ef svo reynist.
16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 25. MARS 2020
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Vitað var aðallar líkurværu á að
kórónuveiran
mundi valda dauðs-
föllum hér á landi.
Það breytir því
ekki að sorgin snertir alla þeg-
ar af því fréttist og alvaran
kemur í ljós.
Fjöldi þeirra sem látist hafa
um allan heim af þessari bráð-
smitandi veiru nálgast nú tvo
tugi þúsunda og fjölgar með
vaxandi hraða. Þetta er ógn-
vekjandi þróun sem engin leið
er að fullyrða um hvenær hægir
á eða hversu margir falla í val-
inn áður en yfir lýkur. Engin
leið er heldur að fullyrða um
hvenær þessi ósköp ganga yfir,
en vissara er að fólk búi sig
undir allmargar vikur.
Ekki þarf að undra þó að
hugur fólks hér á landi leiti
stundum rúm eitt hundrað ár
aftur í tímann um þessar mund-
ir, eða til ársins 1918. Það ár
geisaði gríðarmikil og skæð
pest, ranglega nefnd spænska
veikin, og sama ár var líka
frostaveturinn mikli, sem svo
hefur verið réttilega nefndur. Í
byrjun þess árs gekk yfir landið
fimbulkuldi og með honum
fylgdi landsins forni fjandi inn í
firði og flóa.
Sú pest sem nú gengur yfir
landið kemur í kjölfar eins
versta, ef ekki versta, vetrar í
manna minnum og þess vegna
þurfa hugrenningartengslin við
árið 1918 ekki að koma á óvart.
Mannskaðaveður og mannskæð
pest gera sem betur fer sjaldan
vart við sig sama árið. Í þessu
sambandi er þó rétt
að hafa í huga að
aðstæður eru afar
ólíkar nú. Híbýli
fólks fyrir rúmri
öld voru allt önnur
en nú og kuldinn
helst alla jafnan utan dyra nú,
en hér áður fyrr nísti hann
gjarnan í gegnum merg og
bein, jafnt innan dyra sem utan.
Annað sem er afskaplega
ólíkt nú og þá er að læknavís-
indunum hefur fleygt mikið
fram, svo ekki sé fastar að orði
kveðið. Þau hafa að vísu ekki
enn fundið lausn við kórónu-
veirunni, en engu að síður er sú
þekking sem nú er til staðar,
auk tækjabúnaðar og ýmiskon-
ar lyfja, allt önnur en áður var.
Þetta þýðir að líkur sjúklinga á
að vinna bug á pestinni eru allt
aðrar og betri en þá.
Því má ekki gleyma að í
spænsku veikinni er talið að
tveir þriðju Reykvíkinga hafi
lagst í rúmið og hátt í fimm
hundruð landsmenn hafi látið
lífið. Þegar horft er til þess að
hér bjuggu rúmlega níutíu þús-
und manns fyrir rúmri öld er
augljóst hve gríðarlegt áfall
spænska veikin var.
Full ástæða er til að lands-
menn búi sig undir erfiðar vik-
ur og jafnvel mánuði. Ekki er
þó ástæða til að ætla að fram
undan sé glíma sem líkist þeirri
sem háð var fyrir rúmri öld.
Full ástæða er til að ætla að
með hertum aðgerðum og sam-
hentu átaki komist þjóðin þann-
ig í gegnum þetta að samlíking-
in við spænsku veikina verði
alls ekki viðeigandi.
Þó að margt kunni
nú að minna á árið
1918 eru aðstæður
allar aðrar }
Ólíkar aðstæður
Japönsk stjórn-völd og alþjóða-
ólympíunefndin
ákváðu í samein-
ingu í gær að rétt-
ast væri að fresta
Ólympíuleikunum, sem átti að
halda í Tókýó í sumar, þar til í
síðasta lagi næsta sumar. Þessi
ákvörðun var nánast sjálftekin,
eins og bent var á hér í blaðinu í
gær.
Undirbúningur margra
þeirra íþróttamanna sem áttu
að etja kappi þar var í molum og
fresta hefur þurft sumum mót-
um sem veittu keppnisrétt á
leikunum. Þeir hefðu því ekki
verið svipur hjá sjón, auk þess
sem ekki er útséð með að
heimsfaraldurinn verði á enda
runninn í sumar, með tilheyr-
andi smithættu fyrir þá sem að
leikunum koma.
Ákvörðunin er skiljanlega
sár fyrir Japani, sem höfðu lagt
mikið í að gera leikana í sumar
sem veglegasta. Þeir hafa enda
lagst gegn frestun leikanna al-
veg til síðustu stundar þegar
augljóst var að ekki væri um
annað að ræða. Þá
kann að hafa spilað
inn í þjóðarstolt,
sem og sú stað-
reynd að síðast
þegar fresta þurfti
leikunum átti einnig að halda þá
í Tókýó. Styrjaldartímar komu
þá í veg fyrir þær fyrirætlanir.
Þetta verður í fyrsta sinn frá
árinu 1944 að fresta þarf Ól-
ympíuleikum, og í fyrsta sinn
sem slíkt er gert án þess að
ófriði sé um að kenna. Það segir
sitt um alvarleika málsins og þá
baráttu sem nú er háð um allan
heim gegn kórónuveirunni.
Rétt er að taka þá baráttu alla
leið.
Ólympíuleikarnir og íþrótta-
andi þeirra standa sem fyrr sem
tákn um margt af því besta sem
mannkynið hefur fram að færa.
Shinzo Abe, forsætisráðherra
Japana, hét því að leikarnir í
Tókýó yrðu vitnisburður um
sigur mannkynsins á kórónu-
veirufaraldrinum. Megi þau orð
hans rætast, þannig að
Ólympíuleikarnir 2021 verði
sem glæsilegastir.
Ólympíuleikunum
varð að fresta, þótt
sársaukafullt sé}
Óumflýjanleg ákvörðun
Í
dag er fjarfundadagur á Alþingi.
Líka á morgun. Umfjöllunarefnið er
fjáraukalagafrumvarp ríkis-
stjórnarinnar þar sem gert er ráð
fyrir að tekið sé 95 milljarða króna
lán fyrir beingreiðslu vegna barna, gjafa-
bréfi til ferðalaga innanlands og tíma-
bundnu fjárfestingarátaki til að vinna gegn
samdrætti í hagkerfinu. Síðast þegar við
tókum risastórt lán út af hruni efnahags-
kerfisins fengum við þrotabú gömlu bank-
anna á móti lánunum. Núna fáum við ekkert
nema arðinn af þeim fjárfestingum sem
stjórnvöld hyggjast ráðast í fyrir þetta
lánsfé.
Þau átaksverkefni sem ráðist verður í
skila örugglega einhverjum ábata til lengri
tíma og lánakjör eru vissulega góð einmitt
núna. Tækifærið er tvímælalaust þarna til þess að
grípa það. Þær framkvæmdir sem ætlunin er að ráð-
ast í eru þær sem eru neðar á þeim verkefnalista sem
verið er að vinna í samkvæmt gildandi fjármála-
áætlun, samgönguáætlun og þess háttar. Semsagt,
ekki eins mikilvæg verkefni og ekki eins arðbær verk-
efni. Því annars hefðu stjórnvöld væntanlega raðað
núverandi verkefnalista öðruvísi.
Við erum að tala um lán frá framtíðinni, með von
um að afborganirnar af því láni verði ekki eins sárs-
aukafullar og sú dýfa sem við sjáum fyrir okkur núna.
Með von um að framtíðin sem við fáum að láni verði
betri ef við fáum þaðan lán, frekar en ekki. Trygg-
ingin fyrir því er hins vegar engin. Ákvarðanirnar sem
verða teknar um það hvernig þeim fjármunum verður
ráðstafað munu skipta gríðarlega miklu
máli um það hvernig næstu ár leggjast fyr-
ir framan okkur. Það skiptir því máli að við
spyrjum gagnrýninna spurninga um þessa
miklu útdeilingu á sameiginlegum fjár-
munum:
Hver fær pening og af hverju? Hvað er
arðbær fjárfesting og þýðir sú staðhæfing
eitthvað miðað við að við fáum aldrei að
vita hver væntur arður er af fjárfestingum?
Miðað við mína reynslu þá hringir þetta öll-
um aðvörunarbjöllum vegna þess að þó að
þetta líti vel út á blaði þá er „arðbær fjár-
festing“ innantóm orð. Síðasta kostnaðar-
og ábatagreinda verkefnið sem ég sá á veg-
um stjórnvalda var borgarlínan árið 2018.
Samt er það lagaleg skylda stjórnvalda að
leggja fram kostnaðaráætlun og ábata-
greiningu varðandi alla notkun á opinberu fé. Segjast
stjórnvöld ætla að gera það? Já. Gera þau það? Nei.
Það er verið að taka 95 milljarða lán í ýmis verkefni
sem giskað er á að muni skila ábata og redda okkur
úr lægðinni. Það er fullyrt að um arðbærar fjárfest-
ingar verði að ræða en á sama tíma er augljós og við-
urkennd áhætta upp á 35 milljarða króna. Kaldhæðn-
isleg upphæð í sögulegu samhengi en einhverjir muna
kannski að tap skattgreiðenda vegna neyðarláns til
Kaupþings var einmitt 35 milljarðar. Það ætti að gefa
okkur hugmynd um hver ábyrgðarlega stærðargráðan
er.
Björn Leví
Gunnarsson
Pistill
Ákvörðun í dag, ábyrgð á morgun
Höfundur er þingmaður Pírata
bjornlevi@althingi.is
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen