Morgunblaðið - 08.04.2020, Blaðsíða 61

MENNING 61
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 8. APRÍL 2020
... stærsti uppskriftarvefur landsins!
Hér eru birt brot úr tveimur köflum
úr bókinni.
Operation Blindtarm
Stokkhólmur, september 1987.
Stieg las bréfið sem hann hafði
skrifað Gerry þann 20. mars 1986,
tæpum þremur vikum eftir morðið.
Eina stóra málið sem hann hafði
tæpt á þar en hafði enn ekki skoðað
var það sem nokkrum mánuðum eft-
ir morðið var farið að kalla „lög-
regluslóðina“.
Undir því almenna heiti var að
finna mikið af upplýsingum um
u.þ.b. tíu lögregluþjóna sem af ólík-
um ástæðum höfðu vakið athygli í
rannsókninni. Það tengdist m.a. því
að þeir höfðu tekið þátt í samkomum
þar sem Palmehatri hafði verið bás-
únað, að þeir höfðu aðgang að mögu-
legum morðvopn-
um, höfðu ferðast
til Suður-Afríku
eða voru í ná-
grenni morðvett-
vangsins. Margir
þeirra höfðu til-
heyrt hinni svo-
kölluðu Hafna-
boltadeild
(Baseballigan),
sem var sérsveit
innan Norrmalm-lögreglunnar sem
Hans Holmér kom á koppinn í upp-
hafi níunda áratugarins til að
stemma stigu við götuofbeldi. Viður-
nefnið kom til vegna þess að með-
limir sveitarinnar voru óeinkennis-
klæddir og gengu með hafnabolta-
húfur. Þeir fengu slæmt orð á sig
eftir að margir hinna handteknu
lögðu fram kvörtun um ofbeldi og
einn maður lést.
Margir lögreglumannanna sem
komu fyrir í Palme-rannsókninni
voru einnig meðlimir í Stockholms
Försvars-skytte-förening, þar sem
menn voru m.a. þjálfaðir í að skjóta
af Magnum-skammbyssum og um-
gengust hægriöfgamenn í eðlilegu
umhverfi.
Carl-Gustav Östling hafði verið í
óeirðalögreglunni á Norrmalm og
meðlimur í Stockholms Försvars-
skytteförening og var sá lögreglu-
þjónn sem mest tengdist vafasöm-
ustu aðstæðunum.
Viku fyrir morðið hafði Östling
gengist undir aðgerð vegna sprung-
ins botnlanga og sýkingar í kviðar-
holi á Södersjúkrahúsinu og var í
ótímabundnu sjúkraleyfi. Á morð-
daginn hafði hann, gegn læknisráði,
látið útskrifa sig og farið heim. Þar
hafði hann, að eigin sögn, verið einn
þegar Palme var myrtur. Margir
vinir hans héldu því fram að hann
hefði þjáðst af verkjum og átt erfitt
með gang, sem þýddi að ólíklegt
væri að hann hefði getað útfært
morðið, en enginn hafði séð hann eft-
ir klukkan níu kvöldið sem morðið
átti sér stað. Säpo afskrifaði grun-
semdirnar gagnvart honum strax 24.
mars þrátt fyrir að hann skorti fjar-
vistarsönnun. Og ábendingar um
Östling héldu áfram að berast
Palme-rannsókninni. Hann var
vopnasérfræðingur og verslaði með
vopn. Heimildir voru til um Palme-
hatur hans og einnig fjöldi ljós-
mynda af honum að heilsa að
nasistasið.
Þrátt fyrir grunsemdir um að
hann væri viðriðinn morðið og væri
hallur undir nasisma naut Östling
trausts Hans-Holmér þannig að
hann fékk að sjá Palme-rannsóknar-
teyminu fyrir vopnum, skotheldum
vestum, talstöðvum sem ekki unnt er
að hlera og brynvörðu gleri, aðeins
nokkrum mánuðum eftir morðið.
Svakalegast í sendingunni var vél-
byssa innbyggð í skjalatösku. Það
var nýstofnað fyrirtæki Östlings,
Strateg Protector, sem hann rak
með góðum vini sínum, sem treyst
var fyrir þessu. Östling sneri aldrei
aftur til starfa sem lögreglumaður
eftir botnlangaaðgerðina.
Nokkru síðar gerði tolleftirlitið
húsleit hjá Östling. Þar fundust
vopn, skotfæri og ýmislegt annað
áhugavert. Nánar tiltekið 218 kassar
af skotfærum, 20 skammbyssur, 4
marghleypur (nokkrar hlaðnar), 1
haglabyssa, 1 mauserriffill, 1 gas-
handsprengja, 5 vélbyssuskotbelti, 3
reykhandsprengjur, 5 hand-
sprengjur, 3 reykblys, 8 táragas-
brúsar, ýmiss konar þýskir hjálmar
og byssustingir, 1 flugskeytabyssa, 1
handsprengjubyssa, loftvarnar-
skotfæri, auk fjögurra demanta að
verðmæti 200.000 sænskra króna.
Vopnafundurinn var að miklu leyti
útskýrður með því að Östling væri
vopnasali en sumt annað sem þarna
fannst var erfiðara að afsaka. Á
þrettán ljósmyndum mátti sjá Öst-
ling og félaga hans í vopnasölunni,
Grundborg herforingja, heilsa að
nasistasið m.a. í gyðingakirkjugarði,
fyrir framan Brandenborgarhliðið í
Berlín og í arnarhreiðri Hitlers í
Berchtesgaden í bæversku Ölp-
unum.
En það var tvennt sem Stieg þótti
mestu skipta í sambandi við morðið á
Palme. Annað var póstkort sem sagt
var vera frá skólafélaga Östlings,
Claes Almgren, sem sat í stjórn
tímaritsins Contra. Textinn var svo-
hljóðandi: „Svínið á hinum vængnum
heldur áfram að skelfast yfir
Skuggamyndinni en járnbrautar-
sporið verður æ heitara. Settu þig
hið snarasta í samband við Enske-
demanninn.“ Það var erfitt að vera
viss um hvað þetta þýddi en svo virt-
ist sem Östling og nokkrir af vinum
hans á hægri vængnum hefðu orðið
órólegir við lögreglurannsóknina.
Hitt sem tengdist Palmemorðinu
og fannst heima hjá Östling var
byssukúla sem gat klofið málm og
var af gerðinni Winchester .357
Magnum 158 g. Sama óvenjulega
gerðin og notuð var til að myrða Olof
Palme.
Næstum allir þeirra tíu lögreglu-
þjóna sem tengdust lögregluslóðinni
voru á einhvern hátt tengdir Östling.
Ef Suður-afríkanarnir höfðu notast
við sænska lögreglumenn eða menn
frá hernum við eftirlit og aðra aðstoð
myndi það útskýra margar af alvar-
legu kringumstæðunum í sambandi
við Östling. Eða eins og einnig mætti
orða það, þar sem Stieg var að prófa
kenninguna um Suður-Afríku með
Wedin sem millilið: Ef Suður-Afríka
skipulagði morðið og Östling væri
ekki viðriðinn málið þrátt fyrir allar
kringumstæðurnar, þá skyldi Stieg
éta hattinn sinn. Sem hann yrði þá
fyrst að kaupa sér þar sem hann átti
engan hatt.
Morðinginn
Stokkhólmur, sumarið 1989.
Það var á tímabilinu á milli sælu-
vímunnar eftir dóminn í undirrétti
og undirbúnings fyrir að málið yrði
tekið upp í áfrýjunardómstól að eitt-
hvað fór að gefa sig. Enginn hafði
búist við að dómurinn fengi að
standa án áfrýjunar eða að gagn-
rýnisaddir myndu ekki heyrast.
Þannig var réttarkerfið einfaldlega
og Stieg las skilmerkilega allt sem
birtist og ræddi við þá sem hann
taldi geta bætt við þá mynd sem
hann hafði þegar gert sér sjálfur.
Þar einhvers staðar tók efinn að
blómstra að nýju. Hvað stóð í raun-
inni eftir ef maður grandskoðaði
með gagnrýnum augum það sem
stóð í dómnum og í rannsóknargögn-
unum sem nú voru opinber?
Fyrsta mikilvæga staðreyndin var
að meirihlutinn fyrir sakfellingu var
ekki eins öruggur og virtist vera.
Vissulega voru sex fylgjandi og tveir
á móti, en við nánari eftirgrennslan
var einfalt að komast að því að það
voru nefndarmenn sem kusu að
dæma Christer Pettersson. Í sam-
ræmi við sænska kerfið voru
nefndarmenn pólitískt skipaðir og
ekki lögfræðimenntaðir. Lögfræði-
menntuðu dómararnir í undirrétt-
inum höfðu ekki viljað sakfella. Það
þýddi að maðurinn sem var dæmdur
fyrir að myrða stjórnmálamann
hafði í rauninni verið dæmdur af
mönnum sem voru skipaðir af
stjórnmálamönnum. Þeir sem höfðu
menntun í lögfræði og að meta sönn-
unargögn höfðu aftur á móti viljað
láta sakborninginn lausan.
Næsta staðreynd var sú að í raun-
inni var bara ein sönnun, eitt sönn-
unargagn, og það var sakbending
Lisbet Palme. Annar vitnisburður
gegn Pettersson kom frá fólki sem
hafði ekki séð sjálfan verknaðinn eða
ekki séð Pettersson á morðstaðnum
og var því frekar á líkum reistur.
Það voru heldur engin tæknileg
sönnunargögn gegn Pettersson.
Í dómsalnum hafði sakbending
Lisbet verið ótvíræð. En þegar sjálf
sakbendingin hafði átt sér stað hafði
hún ekki verið eins viss og þá höfðu
liðið tvö ár og níu mánuðir frá því að
morðið var framið. Það var mjög
langur tími og meðan hann leið var
hún útsett fyrir áhrifum af yfir-
heyrslum, nýjum upplýsingum,
myndum og ágangi eigin hugsana.
Ljósmyndir af nýjum grunuðum að-
ilum sem gátu hafa haft áhrif á
myndina í minninu héldu áfram að
birtast í blöðunum árin eftir morðið
þar sem þær seldu blöð betur en allt
annað.
Í lögregluskýrslunni um fram-
kvæmd sakbendingarinnar mátti
lesa hvernig Lisbet Palme hugsaði
sig fram að Christer Pettersson.
„Það er númer átta. Hann sam-
svarar lýsingu minni,“ eins og hún
sagði að lokum. Þetta var alls ekki
afdráttarlaus sakbending, ekki síst
þar sem hún hafði áður fengið að vita
að sá grunaði væri fíkill og síðan tek-
ið fram að „það sést hver er alkóhól-
isti“.
Vægi sannananna hafði líka
minnkað vegna óvenjulegra krafna
Lisbet. Sakbendingin átti að vera
spiluð af myndbandi, það mátti ekki
taka hana upp og verjandi sakborn-
ingsins mátti ekki vera viðstaddur.
Að auki var skýrslan um mynd-
bandssakbendinguna ekki skrifuð
fyrr en sex vikum eftir að hún átti
sér stað og þá aðeins sem samantekt.
Þegar allt kom til alls gat leik-
maður eins og Stieg séð að sænska
lögreglan og sænskir saksóknarar
hefðu getað staðið sig betur í því að
tryggja vægi einu raunverulegu
sannananna sem þeir lögðu fram
gegn Pettersson.
Fyrir utan Lisbet Palme var eitt
vitni sem var sérlega áhugavert, þar
sem sá bjó nefnilega í Sollentuna-
sveitarfélaginu eins og Pettersson
og þekkti hann úr miðbæ Sollentuna
þar sem hann var vel þekktur.
Skjalavörðurinn Lars Jeppsson
hafði verið á kránni Tre backar og
hafði gengið eftir Luntmakargatan í
átt að Kungsgatan þegar hann
heyrði skotin á Sveavägen steinsnar
frá. Hann hafði falið sig á bak við
byggingaskúrana á Tunnelgatan,
séð morðingjann hlaupa framhjá sér
og horft á eftir honum upp tröpp-
urnar. Maðurinn sem þarna hljóp
framhjá líktist ekki Christer
Pettersson, að sögn Jeppsson.
***
Það þjóðarsár Svíþjóðar sem hét
Palmemorðið var rétt farið að gróa
og allir vildu ólmir smella á það
plástri eins fljótt og auðið var og láta
það svo vera. Christer Pettersson
hafði áfrýjað dómnum og með sam-
eiginlegu átaki áfrýjunardómstóls,
saksóknara og lögreglu var undir-
búningi flýtt svo að réttarhöldin
gætu hafist strax tveimur mánuðum
eftir að dómur var upp kveðinn í
undirrétti.
En málum var öðruvísi farið í
þetta sinn. Kröfur Lisbet Palme um
að sakborningurinn yrði ekki við-
staddur á meðan hún bæri vitni, að
ekki yrðu teknar myndir á meðan,
engar fjölmiðlaútsendingar, engin
upptaka og engir áheyrendur væru í
salnum ollu úlfúð. Samkennd með
hlutskipti hennar tók að breytast í
mótmæli við því sem farið var að
kalla „drottningarstæla“.
Fyrirkomulagið í áfrýjunardóm-
stólnum var líka annað. Meirihlutinn
var lögfræðimenntaður í þetta sinn
og pólitískt skipaðir nefndarmenn í
minnihluta…
Arfur Stiegs Larsson
Bókarkafli | Í geymsluhúsnæði í Stokkhólmi komst Jan Stocklassa, rithöfundur og blaðamaður, á snoðir um fjölda kassa
sem reynast geyma gögn hins heimskunna rithöfundar, Stiegs Larsson. Megnið af því snýst um rannsókn hans á hægriöfga-
öflum á níunda áratugnum, en þar finnur hann líka möppur merktar áður óþekktu verkefni – umfangsmikilli rannsókn Stiegs
á morðinu á Olof Palme. Bókin Arfur Stiegs Larsson er lýsing á raunverulegum atburðum, og geymir auk þess fjölda áður
óbirtra skrifa eftir Stieg Larsson.
Ljósmynd/David Lagerlöf/Expo
Stieg Larsson. Olof Palme
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon