Fréttablaðið - 27.11.2020, Blaðsíða 26

Heilbrigði hefur verið skil-greint sem andleg, líkam-leg og félagsleg vellíðan.
Almennt erum við vel meðvituð
um líkamlega heilsu okkar og mikil
vakning hefur orðið á síðustu árum
um andlega heilsu. En hvað með
félagslega þátt heilsunnar? Bæði
innlendar og erlendar rannsóknir
sýna að sá þáttur er mjög mikilvæg-
ur heilsunni. Í raun er enginn þáttur
sem spáir betur fyrir um hamingju
og vellíðan en góð félagstengsl. En
af hverju eru félagstengsl svona
mikilvæg? Og hvernig stendur á því
að skortur á félagstengslum veldur
vanlíðan og jafnvel líkamlegum
heilsubresti? Frá árdögum mann-
kyns hefur afkoma okkar verið háð
öðrum, þau sem tilheyrðu hópi
voru líklegri til að lifa af og það gat
verið lífshættulegt að einangrast
því þar með minnkaði aðgengi að
mat, skjóli og vernd innan hópsins.
Sömuleiðis skiptir staða innan hóps
máli, þau sem voru ofar í félagsstig-
anum gátu verið örugg um stöðu
sína meðan þau sem neðar voru
áttu á hættu að einangrast eða
verða jafnvel fyrir útskúfun. Það er
því ekki að undra að þegar okkur
skortir þá tilfinningu að tilheyra
hópi getur það valdið mikilli van-
líðan og jafnvel heilsubresti.
Hvað er einmanaleiki?
Einmanaleiki er sú tilfinning sem
við finnum fyrir þegar við upp-
lifum skort á félagstengslum en það
er mikilvægt að greina á milli þess
að vera einn og að vera einmana.
Sumir una sælir í eigin félagsskap
án þess að finna til einmanaleika
en fólk getur líka verið einmana
þrátt fyrir að vera í reglulegu sam-
neyti við aðra ef það saknar nánari
og dýpri tengsla við aðra mann-
eskju. Það sem skiptir mestu máli
er hvort persónubundinni þörf fyrir
félagsleg samskipti og tengsl sé full-
nægt. Það er eðlilegt að finna fyrir
einmanaleika öðru hverju, en lang-
varandi einmanaleiki og skortur á
félagstengslum getur haft skaðleg
áhrif.
Af hverju verður fólk einmana?
Það getur verið mismunandi hvað
veldur einmanaleika en oft eru það
aðstæður eða breytingar sem leiða
til þess að félagstengsl rofna. Þetta
geta verið breytingar í tengslum við
skóla, vinnu, búsetu og sambönd,
t.d. þegar vina- eða ástarsambönd
taka enda, við makamissi, þegar
börn fara að heiman o.s.frv. Þegar
félagstengsl rofna er mikilvægt
að leita leiða til að byggja upp ný
tengsl. Ákveðnir hópar eru í meiri
hættu hvað varðar einmanaleika,
en þeir eru fjölbreyttir og ólíkir inn-
byrðis. Þetta geta verið einstæðir
foreldrar sem hafa minni tíma eða
fjárráð til að taka þátt í félagslífi,
eldra fólk sem hefur misst lykilaðila
úr sínu félagsneti, börn sem verða
fyrir höfnun jafnaldra sinna, fólk
af erlendum uppruna sem ekki
hefur myndað tengsl í samfélaginu
og fólk sem býr við langvinn veik-
indi, eða fötlun, fátækt, fordóma
og jaðarsetningu. Viðbrögð til að
sporna gegn einmanaleika þurfa
því að vera fjölbreytt og miðast að
aðstæðum ólíkra hópa. Í því skyni
er mikilvægt að úrræði og aðgerðir
séu mótaðar í náinni samvinnu við
þá hópa sem um ræðir til að tryggja
að þörfum þeirra sé mætt og árang-
ur náist við að rjúfa einangrun og
einmanaleika.
Einmanaleiki og heilsa
Bæði magn og gæði félagstengsla,
hafa áhrif á líkamlega og andlega
heilsu og jafnvel lífslíkur. Það er
ekki bara sárt að vera einmana
heldur vinnur það gegn góðri heilsu
og lífsgæðum. Þess vegna er mikil-
vægt að vinna ötullega að því að
efla tengsl milli fólks í samfélaginu,
vinna gegn félagslegri einangrun
og skapa aðstæður sem ýta undir
félagslegt samneyti. Það skiptir
einnig sköpum að horft sé til mögu-
legra áhrifa á félagstengsl og félags-
lega heilsu þegar stefnur og aðgerðir
eru mótaðar á ýmsum sviðum, svo
sem við borgar- og bæjaskipulag,
skólahald, frístundastarf, samgöng-
ur og svo mætti lengi telja. Á tímum
COVID-19 er einnig brýnt að horft
sé til félagslegra þátta við skipulag
aðgerða og hugað að því hvernig
vinna má gegn því að félagslegt
heilbrigði barna og fullorðinna bíði
hnekki þegar takmarka þarf sam-
neyti að einhverju leyti. Hér þurfa
allir að taka höndum saman; skól-
ar, frístundastarf, félagsþjónusta,
vinnustaðir og heilbrigðisstofnanir,
þar sem hver og einn hugar að því
hvert framlag þeirra getur verið til
að vernda félagstengsl sinna skjól-
stæðinga og starfsmanna á tímum
COVID-19.
Seigla í mótlæti
Oft tekst okkur að takast á við
mótlæti, áföll, ógnir eða streitu-
valdandi aðstæður með farsælum
hætti og aðlagast vel. Seigla er ekki
einhver eiginleiki sem fólk annað
hvort hefur eða ekki heldur saman-
stendur hún af verndandi þáttum
sem ná yfir hugsanir, aðstæður og
athafnir sem hægt er að tileinka
sér. Þessir verndandi þættir geta
því verið hjá okkur sjálfum sem
einstaklingum, í nærumhverf i
okkar eða í samfélaginu. Dæmi um
verndandi þætti hjá einstaklingum
eru uppbyggjandi viðhorf, bjart-
sýni, stjórn á tilfinningum, húmor
og hæfileiki til að leysa úr vanda-
málum. Í nærumhverfinu eru það
m.a. náin tengsl við fjölskyldu
og vini og í samfélaginu að vera í
góðum skóla eða vinnu, taka þátt í
samfélaginu og hafa gott aðgengi að
viðeigandi stuðningi. Seiglu er því
að hluta hægt að þroska með sér og
við þurfum að leita allra leiða til að
efla seiglu á öllum þessum stigum
meðan við tökumst á við COVID-
19. Það ætti að vera algjört for-
gangsatriði að gera allt sem hægt er
til að halda skólum opnum, tryggja
atvinnu og gott aðgengi að þjónustu
og stuðningi.
Félagstengsl í faraldri
Kerfislægar aðgerðir eru mikil-
vægar en einnig er margt sem við
getum gert sem einstaklingar til að
efla félagstengsl á þessum sérstöku
tímum. Það getur verið fólgið í því
að eiga f leiri og meiri gæðastundir
með okkar nánustu, vera duglegri
að knúsa okkar allra nánustu, spila
saman, elda saman og vera úti í
náttúrunni. Einnig að halda þétt-
ara sambandi við þá sem við hittum
ekki í eigin persónu í gegnum síma
og samfélagsmiðla. Vinahópar
hafa hist í gegnum fjarskiptaforrit
og starfsfólk vinnustaða verið með
ýmiskonar viðburði á netinu. Það
getur líka skipt sköpum að heilsa
fólki á förnum vegi, í búðinni eða á
göngu og jafnvel taka stutt spjall við
nágranna með viðeigandi nálægð-
artakmörkunum.
Forsenda fyrir því að geta verið í
góðum tengslum við aðra, og geta
verið til staðar fyrir þá sem þurfa, er
að hlúa vel að okkur sjálfum. Leggj-
um okkur því fram um að borða
hollan og góðan mat, hreyfa okkur
reglulega, sofa nóg og sýna sjálfum
okkur vinsemd og mildi. Það getur
verið gott að spyrja sig hvað er það
sem ég þarf mest á að halda núna?
Og finna tíma fyrir það.
Það er hjálp að fá
Það er mikilvægt að leita sér hjálp-
ar ef fólk finnur fyrir miklum eða
langvarandi einmanaleika. Ef fólk
skortir sjálfstraust eða færni í sam-
skiptum, upplifir kvíða eða vantar
orku eða heilsu til að bera sig eftir
samskiptum, þá þarf að byrja á því
að leita lausna við þeim vanda.
Einstaklingar geta ekki alltaf veitt
þann stuðning sem þarf og því er
mikilvægt að félagslegan stuðning
sé einnig að finna utan við okkar
bakland, t.d. hjá fagaðilum og þjón-
ustustofnunum. Seigla samfélaga
byggist á því að það sé einhver sem
grípur okkur þegar okkar bakland
getur það ekki. Á covid.is er að
finna aðila sem hægt er að leita til
endurgjaldslaust. Einnig er hægt að
leita til heilsugæslunnar sem getur
hjálpað til við að finna aðstoð við
hæfi svo sem sálfræðimeðferð eða
félagsráðgjöf. Eins er alltaf hægt
að hringja í hjálparsíma Rauða
krossins 1717 eða hafa samband
við netspjall Heilsuveru á heilsu-
vera.is.
Félagsleg heilsa, einmanaleiki og seigla
Dóra Guðrún
Guðmunds-
dóttir
sviðsstjóri
lýðheilsusviðs
Sigrún
Daníelsdóttir
verkefnastjóri
geðræktar hjá
Embætti
landlæknis
Kerfislægar aðgerðir eru
mikilvægar en einnig er
margt sem við getum gert
sem einstaklingar til að efla
félagstengsl á þessum sér-
stöku tímum.
Ein mikilvægasta auðlind allra samfélaga eru börnin, enda ræðst framtíðin með þeim. Í
upphafi kjörtímabilsins einsetti ég
mér að móta mun sterkari umgjörð
kringum börn með annað móður-
mál en íslensku, en margt bendir
til að þörfum þeirra hafi ekki verið
mætt sem skyldi. Slíkt er með öllu
óviðunandi, því öll börn eiga jafnan
rétt á tækifærum til að blómstra og
það er skylda samfélagsins að veita
þeim stuðning sem þurfa. Allir
skipta máli og allir geta lært. Ég
skipaði því okkar færustu sérfræð-
inga í starfshóp, sem fékk það hlut-
verk að móta heildarstefnu fyrir
nemendur með annað móðurmál
en íslensku.
Starfshópurinn af laði gagna
og kortlagði stöðu nemendanna í
leik-, grunn- og framhaldsskólum
og skoðaði viðeigandi lagaramma,
áætlanir og aðrar stefnur. Rýnt var
í framkvæmdaáætlun í málefnum
innf lytjenda, þingsályktun um
íslenska tungu og íslenska mál-
stefnu og ályktanir íslenskrar mál-
nefndar. Að auki skoðaði hópurinn
lög og helstu stefnuskjöl í mála-
f lok k num í nágrannalöndum
okkar, ásamt því að skoða alþjóð-
legar skuldbindingar sem snerta
nemendahópinn, t.d. Barnasátt-
mála og heimsmarkmið Samein-
uðu þjóðanna. Rík áhersla var lögð
á að rýna niðurstöður innlendra
og erlendra rannsókna, kanna
og greina viðhorf nemenda af
erlendum uppruna, foreldra þeirra
og starfsfólks skóla til skólagöngu
nemendahópsins.
Að lokinni umfangsmikilli vinnu
hefur starfshópurinn skilað drög-
um að heildstæðri stefnu og gert til-
lögur að markvissum aðgerðum, til
að styrkja stöðu barnanna. Megin-
hugsunin í drögunum er að fjöl-
breytni í nemendahópnum skuli
fagna enda efli hún skólastarfið og
ólíkir styrkleikar barna skapi marg-
vísleg tækifæri til framþróunar og
leiði til betri menntunar.
Snemmbær stuðningur
Lagt er til að börn og ungmenni,
sem læra íslensku sem annað mál,
fái íslenskukennslu við hæfi og við-
eigandi stuðning í námi svo lengi
sem þörf er á. Lögð verði áhersla á
að þau geti sem fyrst stundað nám
jafnfætis jafnöldrum sínum sem
eiga íslensku að móðurmáli. Strax
í leikskólum skal huga sérstaklega
að málörvun á íslensku og fylgst
með því hvort þau taki reglulegum
framförum.
Samfellt nám
Mikilvægt er að samfella milli
leik-, grunn- og framhaldsskóla og
frístundaheimila sé í öndvegi til
að tryggja að byggt verði á mark-
vissan hátt á fyrri reynslu og færni
barnanna frá einu skólastigi yfir
á annað. Lagt er til að unnið verði
markvisst að því að styrkja leik-
skólastigið, auka þátttöku barna
af erlendum uppruna í starfi frí-
stundaheimila og fjölga tækifærum
nemenda af erlendum uppruna til
að stunda og ljúka námi í fram-
haldsskólum.
Samstarf við foreldra
Brýnt er að litið verði á menningu
og móðurmál barnanna sem auð-
lind sem komi þeim sjálfum og
samfélaginu til góða. Foreldrar eru
mikilvægir samstarfsaðilar sem búa
yfir ómetanlegri þekkingu sem nýta
þarf í þágu barnanna. Lagt er til
aukið samstarf við foreldra með það
að leiðarljósi að auka virkni barna
af erlendum uppruna.
Umsækjendur um
alþjóðlega vernd
Áhersla er lögð á að börnum og ung-
mennum í leit að alþjóðlegri vernd
verði tryggð menntun og skóla-
ganga eins f ljótt og unnt er, í sam-
ræmi við aldur þeirra og þroska.
Miða skuli við að ekki líði meira en
fjórar vikur frá því að barn sækir
um alþjóðlega vernd þar til það
hefur fengið skólaúrræði.
Menntun kennara
Tryggja þarf að kennsla barna og
ungmenna af erlendum uppruna
verði hluti af grunnmenntun allra
kennara og tómstunda- og félags-
málafræðinga. Jafnframt að kenn-
arar, skólastjórnendur og starfsfólk
frístundaheimila sæki símenntun
og starfsþróun um fjölmenningu
og kennslu barna með fjölbreyttan
menningar- og tungumálabak-
grunn.
Menntarannsóknir
Við þurfum að koma á fót mark-
vissu átaki til að efla menntarann-
sóknir sem leið til að stuðla að
gæðum í skólakerfinu og sjónum
sérstaklega beint að börnum með
annað móðurmál en íslensku.
Tillögur og markmiðasetning er
til alls fyrst, en brýnt er að koma
hugmyndum í framkvæmd og bæta
sem fyrst stöðu barna með íslensku
sem annað tungumál. Áðurnefndur
starfshópur vinnur nú að Hvítbók
í málaf lokknum, sem tekur mið
af fjölbreyttum hópi nemenda frá
ólíkum menningarheimum, og ég
er sannfærð um að sú vinna mun
bera góðan ávöxt.
Þau samfélög eru sterkust og sam-
keppnishæfust til framtíðar sem
nýta krafta þegna sinna best. Þau
samfélög eru líklegust til að skapa
velsæld og hamingju, viðeigandi
atvinnustig og eftirsóknarverð lífs-
gæði. Ísland er í kjörstöðu hvað það
varðar, þar sem velferðarsamfélagið
er öflugt fyrir en óvirkjaðir kraftar
bíða enn beislunar. Ég hlakka til að
sjá þá virkjaða, til heilla fyrir þjóð-
ina alla.
Mikilvæg auðlind: Börn með annað móðurmál en íslensku
Lilja
Alfreðsdóttir
mennta- og
menningar-
málaráðherra
2 7 . N Ó V E M B E R 2 0 2 0 F Ö S T U D A G U R24 S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð