Sjómannadagsblaðið - 02.06.2019, Blaðsíða 38

38 s j ó m a n n a d a g s b l a ð i ð j ú n í 2 0 1 9
Í sland var með fyrstu lönd-um heims til að gera sund að skyldunámi og eru allflestir
vel syndir nú á tímum. Áður hafði
sundkunnáttu hrakað svo mjög
að ekki fannst nema handfylli af
sundfærum mönnum á landinu og
drukknun var meðal tíðustu bana-
meina landsmanna.
„Ég hef lengi verið heilluð af
sögu sundiðkunar hér á landi,“
segir Ásta Þorleifsdóttir, jarð-
fræðingur og sérfræðingur á
skrifstofu samgangna í samgöngu-
og sveitarstjórnarráðuneytinu. Í
störfum sínum hefur Ásta meðal
annars aðkomu að málum tengd-
um öryggi sjófarenda. Gestir á ráð-
stefnu Slysavarnaskóla sjómanna,
Alþjóðasamtaka sjóbjörgunarskóla
(IASST) og samgöngu- og sveitar-
stjórnarráðuneytisins í apríl í fyrra,
þar sem hún stýrði pallborðsum-
ræðum, muna að þar gerði hún
að umtalsefni sundkunnáttu
þjóðarinnar, mikilvægi hennar og
sögu. Ásta segir merkilegt hvernig
sundkunnáttan haldist í hendur
við efnahag þjóðarinnar og sé um
leið sá grundvallarþáttur sem oft
gleymist þegar rætt sé um öryggi
sjófarenda. „Björgunarbúnaður og
tæki skipta miklu máli, en sund-
kunnátta stóreykur lífslíkur þeirra
sem lenda í hættulegum aðstæð-
um í sjó eða landi.“
Fyrstu minningar Ástu af sund-
kennslu segir hún raunar ekki
sínar eigin, heldur móður hennar.
„Hún lýsti því fyrir mér þegar hún
var að læra að synda í sundlaug
í Arnarfirði, sem reyndar er búið
að laga mikið núna. Laugin var
moldarhlaðin og í henni voru bæði
brunnklukkur og álar.“ Þetta segir
Ásta að móður sinni hafi eðlilega
þótt lítt geðslegt. „Hún lýsti því
þannig að hún hafi lært að synda
eins og önd, alltaf með hausinn
upp úr, til að þurfa ekki að sjá
íbúana.“
Tengir við bækur Jóns Kalmans
Og þar sem hún er ættuð af Vest-
fjörðum segir Ásta áhugann á
sundkunnáttu kannski ekkert
skrítinn. „Afi minn var fæddur í
Arnarfirði. Faðir hans drukknaði
á Arnarfirði. Þá drukknuðu tveir
bræður hans á Arnarfirði og ein
systir hans drukknaði í Dynj-
andisá. Og því miður er þetta ör-
ugglega hin dæmigerða fjölskyldu-
saga að vestan. Mér fannst að það
hefði eins getað verið mín fjöl-
skyldusaga sem Jón Kalman Stef-
ánsson lýsir í bókinni Himnaríki
og helvíti. Í atburðum sem þess-
um kristallast 19. aldar veruleiki
margra Íslendinga.“
Út frá þessu segist Ásta hafa
lagt á öryggisráðstefnunni í fyrra;
mikilvægi sundkennslu fyrir ör-
yggi sjófarenda. „Hefðu langafi og
afabræður mínir drukknað ef þeir
hefðu kunnað að synda? Það er
ekki einu sinni víst að það hafi ver-
ið vont veður. Hefðu þeir kunnað að
synda hefði saga þeirrar fjölskyldu
líklega orðið aðeins öðruvísi.“
Þá segir Ásta tölurnar um fjölda
þeirra sem hér hafa drukknað vera
sláandi. „Þórður á Skógum er til
dæmis með í Minjasafninu lista
yfir þá sem höfðu drukknað við
suðurströndina á seinni hluta 19.
aldar. Ef ég man rétt voru þetta rétt
yfir 3.000 nöfn. Og þá verður maður
svolítið hugsi, því ef leitað er þús-
und ár aftur í tímann, á þjóðveld-
isöld, er ljóst að fólkið sem hér bjó,
landnámsmenn, kunni að synda.“
Þetta segir Ásta til að mynda mega
merkja af frásögnum af fjölda lauga
í mörgum Íslendingasögunum og
þekkt sé sagan af Gretti Ásmundar-
syni og Drangeyjarsundi. „Svo
er sagan af Helgu jarlsdóttur, úr
Harðar sögu og Hólmverja, sem
kastar sér til sunds úr Helguhólma
í Hvalfirði með drengina sína báða
fjögurra og átta ára. Sá átta ára
syndir sjálfur og þegar hann er að
gefast upp og hún með þann yngri
hangandi á bakinu, þá tekur hún
skriðið upp í fjöru og lætur þann
litla bíða þar og syndir svo út til að
sækja þann eldri.“
Ægileg áföll fyrri alda
Ásta segir því ljóst að á þessum
tíma hafi fólk verið synt; karlar,
konur og börn. Hvað svo gerðist
sé getgátur einar. „Gaman væri
ef einhver tæki að sér að skrifa
sögu sunds og sundlauga. Þetta
er svo ríkt í menningu okkar í
dag og virðist hafa verið það líka
þá, á þjóðveldisöld. Svo tekur við
margra alda tímabil þegar allt
grotnar niður.“ Sundkunnátta í
landinu hafi horfið, efnahagur-
inn hrunið og við hafi tekið
mesta svartnætti með plágum og
hungursneyðum.
Þá bendir Ásta á að á verstu dög-
um á síðmiðöldum og sautjándu
og átjándu öld hafi komið fyrir
að drukknaði á annað hundrað
manns í illviðrum sem yfir gengu.
„Árið 1695 er samkvæmt heimild-
um þekkt veður þar sem talið er
að 175 hafi drukknað. Sagan af
Hestgerðislóni austur í Öræfum er
líka merkileg, en þar var útræði
Norðlendinga og Austfirðinga sem
komu yfir Klofajökul um Norð-
lendingalægð, nú Vatnajökul. Þar
gerði á 16. öld ofsaveður og fórust
17 bátar af átján. Hversu margir fór-
ust er ekki vitað nákvæmlega, en
einhverjir hafa giskað á 50 og aðrir
á 90. Saga okkar er full af svona
atburðum.“
Síðan segir Ásta merkilegt að
svo virðist sem sundkunnátta og
aðgangur að sundlaugum haldist
í hendur við sjálfstæði og efnahag
þjóðarinnar. „Ríka þjóðin syndir,
hagnýtir jarðhita, bæði í heitar
laugar, húshitun, iðnað og fleira.
Börn landnámsfólks eru því allt
eins líkleg til að hafa lært að synda
í hlýju, en um leið er ómögulegt að
segja af hverju þessi breyting á sér
stað. Það hrynur allt. Bátar fara úr
því að vera haffærir knerrir yfir í
smáa árabáta. Á landnámsöld er
líka gríðarlegur útflutningur á fiski
og vaðmáli. En svo fer þetta allt á
verri veg. Upp úr 1820, haft eftir
ásta Þorleifsdóttir, varaformaður Siglingaráðs, hefur lengi
verið heilluð af sögu sundkunnáttu á Íslandi. merkilegt sé
hvernig sundkunnáttan hafi glatast eftir þjóðveldisöld og
hér hafi fólk meira og minna verið ósynt fram á nítjándu
öld. Sundið sé lykilatriði þegar komi að öryggi á sjó.
Sundkunnáttan er beintengd
velmegun þjóðarinnar
ásta Þorleifsdóttir er sérfræðingur í samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytinu og hefur í störfum sínum þar fengist
við hluti sem tengjast öryggismálum sjómanna. Hún hefur líka lengi haft áhuga á sögu sundkennslu á íslandi og
bendir á hversu mikilvæg sundkunnátta sé þegar komi að fækkun slysa. Mynd/Hreinn Magnússon
Fjölnismenn syntu í Steinsstaðalaug
n Jón Kærnested, frumkvöðull sundkennslu á Íslandi, kenndi sund í Reykja-
laug eða Steinsstaðalaug árið 1822, að því er fram kemur í greininni Heitar
laugar á Íslandi til forna, sem birtist í Læknablaðinu árið 2005. Kristmundur
Bjarnason, fræðimaður í Sjávarborg, er sagður telja að Jón hafi þar kennt Fjöln-
ismönnum að synda. „Margt bendir til þess, að áhuga Fjölnismanna á sund-
iðkuninni megi rekja til sundkennslu Jóns Kærnesteds við Steinsstaðalaug
vordagana 1822,“ er eftir honum haft úr Sögu Sauðárkróks.
Það er ekki einu
sinni víst að það hafi
verið vont veður. Hefðu
þeir kunnað að synda
hefði saga þeirrar
fjölskyldu líklega orðið
aðeins öðruvísi.