Sjómannadagsblaðið - 02.06.2019, Blaðsíða 40

40 s j ó m a n n a d a g s b l a ð i ð j ú n í 2 0 1 9
Sendum íslenskum sjómönnum árnaðaróskir á sjómannadaginn
Högna Sigurðssyni, voru sex sund-
færir menn á Íslandi. Aðrir gátu
ekki bjargað sér. Ef menn duttu af
hesti í á, þá drukknuðu þeir.“
Sundnám lögleitt 1925
Ásta segir að sér hafi alltaf þótt
þessi saga merkileg, hvernig ís-
lenska þjóðin hafi farið úr því að
vera rík og vel skrifandi yfir í að
verða eitt fátækasta land Evrópu. Á
þessum tíma, í kringum 1820, segir
hún svo væntanlega hafa farið
að gæta erlendra áhrifa, þar sem
Íslendingar kynntust baðmenn-
ingu og hvernig fólk stundaði
þar strendurnar. „Þessu kynnast
íslenskir námsmenn í útlöndum,
koma heim og fara að tala um að
nú þurfi fólk að fara að læra að
synda.“ Þá hafi líka verið ljóst að
eitthvað yrði að gera til að spyrna
á móti ótímabærum dauðsföllum
af völdum drukknunar. „Ef við
tökum 100 ára tímabil, frá 1880, þá
drukkna á þeim tíma yfir 5.000 Ís-
lendingar. Þannig að það er ekkert
skrítið að það verði þessi vakning
á seinni hluta nítjándu aldar, sam-
fara batnandi efnahag.“
Fyrsta sundkennslan sem
Ásta segist hafa fundið heimild-
ir um var árið 1821. Hún fór fram
í sjó í Reykjavík og í kjölfarið var
Sundfjelag Reykjavíkur stofnað.
Skömmu síðar var byrjað að kenna
í Hafnarfirði. „Þetta breiddist svo
út um landið og víða kennt í sjó,
þótt einnig hafi verið tekið að nýta
einhverjar laugaleifar þar sem þær
var að finna.“
Þá segir Ásta sögu sundkennsl-
unnar varðaða áhugaverðu fólki.
Hún nefnir til dæmis Ásgeir Ás-
geirsson, sem síðar varð forseti.
„Hann var sundkennari sem ung-
ur maður en átti eftir að koma
rækilega við sögu síðar. Svo
eru fleiri, meira að segja tengdir
forsetaembættinu líka. Pabbi
Vigdísar Finnbogadóttur hannaði
sundlaugina í Vestmannaeyjum.
Hann ætlaði reyndar að hafa
hana 25 metra, en svo skorti fé
og þeir ákváðu að hafa hana 20
metra. Þeir vildu fara að fordæmi
Reykvíkinga, sem höfðu gert sína
fyrstu laug 1908 og notuðu jarð-
hitann í Laugardal til að velgja
vatnið.“
Vestmannaeyingar áttu eftir
að hafa mikil áhrif á þróun sund-
kennslu, en þar hóf Bjargráðafé-
lagið sundkennslu upp úr 1880
og þá var bara kennt í sjó. „Þetta
var aðeins brotakennt í byrjun
og aðstæður ekki alls staðar
góðar,“ segir Ásta. Strax í árdaga
sundkennslunnar ríkti jafnrétti
í sundkennslu og konur sáu líka
um kennsluna. „Til dæmis var
þar Arnbjörg Ólafsdóttir, Vest-
mannaeyingur, sem hvatti bæj-
arstjórann þar til þess að kalla
eftir lögum um sundkennslu og
var þannig hvatamaðurinn að
því að færa sundkennslu í lög.“
Þetta var árið 1925 og bendir Ásta
á að því séu ekki nema fimm ár í
að hér verði hægt verði að fagna
hundrað ára afmæli lögleiddrar
sundkennslu. „Málið var hins
vegar strax lagt fram á Alþingi
1925. Og það er dálítið skemmti-
legt að í greinargerð með frum-
varpinu er nefndur til sögu Árni J.
Johnsen, sundfær maður, forfaðir
og nafni alþingismannsins fyrr-
verandi. Hann hafði bjargað fjór-
um börnum frá drukknun, sem
þótti sýna hversu mikilvægt væri
að fólk kynni að synda.“
Á þessum tíma voru efri og
neðri deild á Alþingi og málið var
strax samþykkt. „Reyndar voru
þrír á móti, en algjör meirihluti
með málinu. Og í neðri deildinni
kemur fyrrverandi forseti vor,
Ásgeir Ásgeirsson, aftur við sögu,
því að hann mælir þar fyrir áliti
fyrir hönd menntanefndar.“ Í
endanlegum lögum sagði svo að
í kaupstöðum og sveitarfélögum
skyldi bæjar- og sveitarstjórnum
með reglugerð heimilt að gera
öllum heimilisföstum ungling-
um, 12 til 16 ára, skylt að stunda
sundnám í minnst fjóra mánuði.
„Og þannig byrjaði það. En það
sem var svolítið skemmtilegt í
þessari fyrstu sundkennslu var
að stelpur voru miklu duglegri
en strákar við þetta nám.“ Þetta
segir Ásta hægt að lesa úr þeirri
litlu tölfræði sem til er um sund-
kennsluna.
Kunnáttan ein eykur lífslíkurnar
Tíð slys hér á landi segir Ásta
að hafi augljóslega haft áhrif á
kennsluna og hér er enn lögð
áhersla á björgunarsund, leysi-
tök, þol- og kafsund. „Og ef við
veltum fyrir okkur af hverju sund-
kennslan var þannig upp byggð,
þá er verið að kenna fólki að bjarga
sér úr sjóslysi og að bjarga öðrum
frá drukknun.“
Í því samhengi er líka forvitni-
legt að skoða þróunina eftir því
sem leið á 20. öldina, en tölur sýna
að á fyrri helmingi hennar fórust
að meðaltali um 60 menn á ári í
sjóslysum og drukknunum, en
sú tala var komin niður í rúmlega
20 upp úr miðri öld og niður í 10
banaslys á ári síðasta áratuginn.
Síðustu tvö ár standa svo upp úr á
heimsvísu fyrir að engin banaslys
urðu á sjó.
Sundkunnáttan er sá þáttur sem
að sögn Ástu gleymist stundum
þegar rætt er um öryggi sjófar-
enda, eins mikill lykilþáttur og
hún annars er. „Oft er áherslan á
gúmmíbjörgunarbáta og leysibún-
að og einhverja tækni aðra sem
vissulega er bráðnauðsynleg, en
þurfi maður að lifa af í sjó, þar
til þyrlan kemur eða önnur björg
berst, þá er maður óskaplega fljót-
ur að krókna ef maður veit ekki
hvað maður á að gera. Í sjó hefur
fólk ekki langan tíma, en það gjör-
breytist ef fólk hefur þessa þekk-
ingu og með því aukast lífslíkur
þess verulega.“ Kunnáttan skipti
jafnvel máli við bestu aðstæður
þar sem fólk sé í þurrbúningi og
veður skaplegt. „Þá skiptir bara
svo miklu máli að vita að mað-
ur kann þetta. Þá slakar maður
á önduninni og það dregur úr
áfallastreitu. Við það eitt að halda
betur ró sinni aukast lífslíkurnar
til muna. Þeir sem eru vel syndir
komast frekar af.“ – óká
Úr steingerðum laugum á Ólympíuleika
n Í fasteignablaði Morgunblaðsins 15. apríl 1997 er að finna áhugaverða grein Bjarna Ólafssonar um sögu sund-
lauga á Íslandi. Er þar meðal annars fjallað um hina öru framþróun sem varð í sundiðkun hér á landi, ekki aðeins í
Reykjavík, heldur víðs vegar um landið. „Við marga skóla landsins voru byggðar sundlaugar, þar sem heitt vatn var
til. Það liðu ekki nema 28 ár frá því að steingerðu sundlaugarnar voru byggðar í Reykjavík þar til sundflokkur fór til
Berlínar til þess að taka þátt í keppni á Ólympíuleikunum í Berlín 1936,“ segir þar.
10 s j ó m a n n a d a g s b l a ð i ð j ú n í 2 0 1 7
þróun segir Gunnar að hafi verið
viðvarandi síðustu 10 til 15 ár.
Breytingar á vinnuaðstæðum
sjómanna síðustu ár segir Gunnar
hins vegar mismunandi eftir skip-
um. Á vinnsluskipum hafi dregið
mjög úr því að menn séu að burð-
ast með pönnur og kassa því nú
séu færibönd, stigabönd og annað
sem færi fiskinn upp í hendurn-
ar á mönnum. „Menn þurfa því
lítið að vera að teygja sig og færa
sig eftir fiski.“ Þá séu komin betri
kerfi varðandi hífingar. „Áður
voru menn bara með bómuna, en
núna eru betri græjur við að hífa
og slaka. Og svo eru náttúrulega
komnar vélar eins og til dæm-
is beitningavélar sem vinna um
leið og línan er lögð. Þannig að
það er alls konar ný tækni komin
í vinnuna um borð sem líka hef-
ur dregið úr slysahættu. Það eru
margir hlutir, smáir og stórir sem
gert hafa hlutina betri.“
Það sem helst teljist til nýbreytni
núna segir Gunnar að útgerðarfyr-
irtækin hafi verið að ráða til sín ör-
yggisstjóra. „Þeir eru með fókusinn
á öryggismál dags daglega og að
hjálpa sjómönnum að halda vöku
sinni þegar kemur að þessum mál-
um, að daglegu eftirliti sé sinnt og
að menn haldi öryggisreglur sem
þeir hafa sett sér. Og þetta er partur
af öryggisstjórnunarkerfi um borð
í hverju skipi. Oft er sagt að skip-
stjórinn sé sá sem beri ábyrgðina,
en öryggisstjórnunarkerfi hjálpar
til við að dreifa ábyrgðinni á alla
um borð. Enginn er undanskilinn
og enginn getur vísað á annan
þegar kemur að öryggismálum.“
Engu að síður eru áhöld um
hvernig til hefur tekist við að
fækka slysum að mati Gunnars.
„Þarna tekst á betri skráning og
svo hins vegar að menn sýna meiri
árvekni og skrá kannski atvik sem
ekki voru skráð áður. Það er ekki
víst að það hafi alltaf farið á skýr-
slu þótt einhver hafi klemmt sig
eða skorið á fingri, en ég held að
í dag fari það á skýrslu. Svo hefur
þetta náttúrlega líka með samn-
ingamál sjómanna að gera, en þeir
hafa mjög ríkan bótarétt og þar af
leiðandi er mjög mikilvægt að allir
sinni skráningu mjög vel.“
Gunnar segir klárt mál að núna
séu sjómenn sinnugri þegar kemur
að öryggismálum og passi betur
hver upp á annan en raunin kunni
að hafa verið áður. „Ef einhver
ætlar sér að ganga of langt þá er
einhver annar sem stoppar hann.
Menn taka þannig ábyrgð hver á
öðrum. Og mér finnst fræðslan og
skólastarfið svolítið hafa opnað
augu manna fyrir þessu. Hérna
áður fyrr var það þannig að menn
voru ekkert mikið að skipta sér
hver af öðrum. En menn eru mikið
opnari með þetta í dag.“
Þessir hlutir gangi líka svolítið í
bylgjum því þegar mikill uppgang-
ur var í fiskveiðum og sjósókn þá
hafi líka verið mikil endurnýjun
og oft mikið af nýliðum um borð.
„Með kvótakerfinu og fækkun skipa
þá minnkar þessi endurnýjun og
meira um að vanir sjómenn séu
um borð. En sá tími er að einhverju
leyti liðinn, en í staðinn erum við
með miklu betra fræðslukerfi fyrir
nýliða og öll skip eð kerfi um
hvernig taka skuli á móti nýliðum.“
Þá sé heldur ekki litið svo á að þeir
séu einir nýliðar sem séu að fara
í fyrsta skipti á sjó, heldur sé litið
svo á að maður sé nýliði ef hann er
nýr um borð í viðkomandi skipi.
Dæmi um áhrif nýliðunar á
slys segir Gunnar hægt að lesa
úr tilkynningum um slys á upp-
gangstímanum rétt fyrir hrun, en
þá hafi gengið erfiðlega að manna
skip. Þannig megi sjá slysatíðni
taka stökk árið 2007. „En eftir 2008
eru bara orðnir vanir menn á sjó.
Svo er annað í þessu að smábáta-
útgerð jókst eftir að kvótakerfið var
sett á.“
Þegar horft er á tölurnar núna
allra síðustu ár og um leið með í
huga að slysaskráning sé betri þá
segist Gunnar fullyrða að hlutirnir
færist til betri vegar. „En betur má
ef duga skal og það hlýtur að vera
markmið okkar að fækka þessu
verulega. Við sjáum hver árangur-
inn varð við að fækka banaslysum
og alvarlegum slysum og þá á al-
veg að vera hægt að fækka hinum
slysunum verulega. Þar þarf bara
að koma að þessari nýju hugsun
að allt skipti máli, smátt og stórt.
Undanfarin ár hefur líka verið
vakning í því að skrá það sem kall-
að hefur verið „næstum því slys“,
því þar sem verður næstum því slys
getur orðið alvöru slys síðar. Menn
eru að reyna að fyrirbyggja slysin.
Og þegar fleiri fyrirtæki eru búin að
ráða sér öryggisstjóra þá held ég að
öryggismenningin færist á nýtt og
betra stig.“ -óká
Sendum íslenskum sjómönnum árnaðaróskir á Sjómannadaginn
PORT OF HAFNARFJORDUR
SMÍÐAVERK ehf.
Íslensk smíðaverks snilli
Klettagörðum 5 | 104 Reykjavík
Sími 568 0100 | stolpigamar.is
GÁMALEIGA
GÁMASALA
KÓPAVOGSHAFNIR
FROSTI ehf
44 H r a f n i s t u b r é f
Eggjabúið
Hvammi
Gólf oG
veGGlist
ReyKjAvíK
Slys tilkynnt hjá
almannatryggingum
Ár Slys alls Slys á sjómönnum Hlutfall
1985 1.795 459 25,6%
1986 1.904 503 26,4%
1987 2.177 592 27,2%
1988 2.366 619 26,2%
1989 2.670 631 23,6%
1990 2.874 614 21,4%
1991 3.194 522 16,3%
1992 3.074 511 16,6%
1993 3.303 523 15,8%
1994 2.893 486 16,8%
1995 2.749 459 16,7%
1996 3.010 434 14,4%
1997 3.044 460 15,1%
1998 3.031 378 12,5%
1999 2.991 381 12,7%
2000 3.005 361 12,0%
2001 3.108 344 11,1%
2002 2.401 413 17,2%
2003 2.037 382 18,8%
2004 1.799 309 17,2%
2005 1.782 366 20,5%
2006 1.583 268 16,9%
2007 1.772 425 24,0%
2008 2.160 291 13,5%
2009 1.980 239 12,1%
2010 1.842 279 15,1%
2011 1.934 252 13,0%
2012 2.004 249 12,4%
2013 2.015 230 11,4%
2014 2.157 210 9,7%
2015 2.128 220 10,3%
Heimild: Hagstofa Íslands
„Áður voru menn bara með bómuna,
en núna eru betri græjur við að hífa
og slaka.“
VAGNHÖFÐA 12, REYKJAVÍK | S. 567 2800 | mdvelar@mdvelar.is | mdvelar.is