Morgunblaðið - 01.05.2020, Blaðsíða 20

20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 1. MAÍ 2020
Um aldamótin 1800
breytti iðnbyltingin
beinlínis atvinnuháttum
víða í Evrópu. Fólks-
fjölgunin var ör sam-
tímis miklum fram-
förum í landbúnaði og
tækniþróun. Verk-
smiðjubúskapur varð
að veruleika og fólkið
sótti í þéttbýlið. Lífs-
baráttan var hörð og
oftast lifðu aðeins þeir
sterkustu af. Vinnuharkan var mikil,
vinnutíminn langur hjá verkafólki og
launin lítil. Það var í þessu umhverfi
sem lítil verkalýðsfélög urðu til en
helstu baráttumál þeirra voru hærra
kaup, skikkanlegri vinnutími og út-
rýming barnavinnu. Þau vildu einnig
vernda heilsu verkafólksins, hjálpa
þeim sem komin voru á eftirlaun sem
og fötluðu og langveiku fólki.
Evrópsk verkalýðsfélög komu
saman á þingi í París árið 1889 þar
sem tillaga var samþykkt um að 1.
maí skyldi verða alþjóðlegur frídagur
verkafólks. Á þessum degi gengur
launafólk víða um heim undir rauðum
fána, en liturinn táknar uppreisn
gegn ranglæti og er krafa um breyt-
ingar og réttlátara þjóðfélag. Fáninn
þýðir að nú sé nóg kom-
ið, auk þess sem hann
táknar dagrenninguna.
Verkalýðsfélögin
stækkuðu fljótt en kröf-
ur þeirra eru enn víða
um heim þær sömu og í
upphafi.
Sjálfstætt og sjálf-
bært líf
Öryrkjar, langveikt
og fatlað fólk, hafa beð-
ið lengi eftir sólarupp-
rás íslenskra stjórn-
valda þegar kemur að
baráttumálum þeirra, sem mætti
draga saman í sjálfstætt og sjálfbært
líf, er varðar t.d. mat, klæði og skjól.
Það eru fáar fullnægjandi heimildir
til um líf og kjör öryrkja, langveiks og
fatlaðs fólks, á fyrstu stigum iðnvæð-
ingarinnar en almennt voru öryrkjar
jaðarsettur hópur rétt eins og í dag.
En allir reyndu að bjarga sér og
leggja eitthvað til enda velferðarkerfi
nútímans fjarri og sjaldnast var fúls-
að við vinnufúsum höndum. Með-
ferðin var hins vegar oft ómannúðleg
og ekki í neinum takti við raunveru-
lega getu öryrkja, sem oft versnaði
heilsufarslega í kjölfarið og endaði
jafnvel með ótímabærum dauða.
Öryrkjar eru í hópi fátækustu íbúa
Íslands og það er ekkert verðlauna-
sæti. Fátækt fylgja ekki aðeins erfið-
leikar með aðföng eins og matvæli,
fatnað og húsnæði heldur einnig fé-
lagsleg einangrun, skömm og helsi.
Það er langt síðan almannatrygg-
ingakerfið hætti að grípa hina veik-
ustu í þessu þjóðfélagi með þeim af-
leiðingum að þeir festast í gildru
fátæktar. Það er bara svo einfalt. Ör-
yrkjar eru 7,4% af mannfjölda á Ís-
landi á sama aldri og þeir þekkja svo
sannarlega skortsins glímutök!
Markmiðið að útrýma fátækt
Heimsmarkmið Sameinuðu þjóð-
anna um sjálfbæra þróun voru sam-
þykkt af fulltrúum aðildarríkja Sam-
einuðu þjóðanna árið 2015 og gilda
þau á tímabilinu 2016-2030 Þau taka
bæði til innanlandsmála ríkjanna og
alþjóðasamstarfs. Heimsmarkmiðin
eru samþætt og órjúfanleg og saman
mynda þau jafnvægi á milli þriggja
stoða sjálfbærrar þróunar; hinnar
efnahagslegu, félagslegu og um-
hverfislegu. Aðalinntak markmið-
anna er að engir einstaklingar eða
hópar verði skildir eftir. Óhætt er að
fullyrða að ef þjóðum heims tekst að
ná markmiðunum innan gildistíma
áætlunarinnar þá mun líf allra og
umhverfi hafa batnað mikið árið
2030.
Fyrsta markmiðið er að útrýma fá-
tækt. Margir myndu telja það óraun-
sætt markmið en svo er alls ekki. Þar
sem er vilji þar er vegur og í jafnfá-
mennu samfélagi og því íslenska ætti
þetta að vera vel viðráðanlegt. Þörf
er á að innleiða viðeigandi félagsleg
kerfi handa öllum, framfærsluviðmið
sem styður við fátæka og aðra í við-
kvæmri stöðu eins og öryrkja, ein-
stæða foreldra og innflytjendur. Það
getur verið vandkvæðum bundið að
skilgreina fátækt, sér í lagi í alþjóð-
legum samanburði. Árið 2016 lét Vel-
ferðarvaktin vinna greiningu á
sárafátækt sem leiddi í ljós að við
hana búa 1,3-3,0% landsmanna eða á
milli 4.500 og 10.800 manns. Fé-
lagslegt tryggingakerfi hefur verið
við lýði á Íslandi frá því á fyrri hluta
20. aldar en staðreyndin er að of
margir detta þar á milli skips og
bryggju. Því er mikilvægt að tryggja
að fjármagn fari í aðgerðir sem miða
að því að útrýma fátækt.
Aukinn jöfnuður
Tíunda markmiðið er aukinn jöfn-
uður, sem felst bæði í því að draga úr
ójöfnuði innan og á milli landa. Eigi
síðar en árið 2030 hafi varanleg tekju-
aukning náð fram að ganga fyrir 40%
þess mannfjölda sem er tekjulægstur
og verði hlutfallslega hærri en meðal-
launahækkanir á landsvísu. Með af-
námi laga, breyttri stefnumótum og
starfsháttum sem ala á mismunun
verði tryggð jöfn tækifæri og dregið
úr ójöfnuði. Mörkuð verði stefna í rík-
isfjármálum, launamálum og félags-
lega með það fyrir augum að auka
jafnrétti stig af stigi. Þá er markmiðið
að jafna stöðu fólks óháð fötlun,
skertri starfsgetu, uppruna, þjóðerni,
trú, lífsskoðun, aldri, kynhneigð eða
kynvitund. Ekki er til opinbert lág-
tekjuviðmið á Íslandi. Jöfnuður er
nauðsynlegur samfélaginu, því dýr er
mannauðurinn sem fer forgörðum í
fátæktarbasli.
Öryrkjar eru orðnir þreyttir á lof-
orðum. Við viljum efndir og við viljum
fá að vera með í ráðum. Í dag göngum
við undir rauðum fána og gerum kröfu
um breytingar og réttlátara þjóðfélag.
Stjórnvöld, munið að skilja engan eftir.
Eftir Unni H.
Jóhannsdóttur » Öryrkjar eru í hópi
fátækustu íbúa
landsins og það er ekk-
ert verðlaunasæti. Þeir
hafa lengi beðið eftir
dagrenningu íslenskra
stjórnvalda.
Unnur H.
Jóhannsdóttir
Höfundur er kennari,
blaðamaður og öryrki.
uhj@simnet.is
Öryrkjar þekkja skortsins glímutök!
Til að halda heim-
ilum og fyrirtækjum
gangandi þarf íslenska
ríkið að leggja út 900
ma. vegna Covid. Er
þá miðað við tímabilið
frá miðjum mars á
þessu ári fram á sum-
ar ársins 2021. Fellur
þessi kostnaður að
mestu til vegna minni
eftirspurnar, fyrir-
mæla sóttvarnalæknis og þess að
Covid stoppar öll ferðalög og þar
með ferðamannaiðnaðinn nánast í
heild sinni á Íslandi. Annaðhvort
borgar ríkið þennan kostnað eða
hann fellur strax á almenning og
fyrirtæki landsins. Eðlilegt er að
ríkið veiti styrki og brúi fjár-
mögnun þessa kostnaðar og fái svo
þessa fjármuni til baka í formi
skatta þegar fjármagnið fer í gegn-
um þjóðfélagið [líklega 400 ma. Rík-
ið er aðallega að borga atvinnuleys-
isbætur, lækkað starfshlutfall og
laun á uppsagnarfresti sem það fær
að nokkru til baka með tekjuskatti
og virðisaukaskatti]. Það sem eftir
situr, líklega 500 ma., mun leiða til
hækkunar á skuldum ríkisins sem
þarf að vera hægt að borga niður á
ekki lengri tíma en 10
árum. Við erum í
kreppu, ríkið þarf að
örva eftirspurn.
Eins og kom fram í
síðustu grein [birt 21.
apríl] er líklegt að
gjaldeyristekjur
minnki um 500 ma.
2020-2021. Gera má
ráð fyrir að gjaldeyris-
jöfnuður verði ekki svo
neikvæður á þessum
tíma. Útflutnings-
tekjur munu minnka
en á móti mun innflutningur einnig
minnka. Verð á olíu og áli er lágt,
fáir munu ferðast á árinu 2020 bæði
hvað varðar ferðalög Íslendinga til
útlanda og ferðamanna til Íslands.
Búast má við að það taki a.m.k. 18
mánuði eftir að Covid-faraldurinn
er genginn yfir fyrir alþjóðaflug að
komast í 80% af því sem það var áð-
ur [þetta gerðist 11. september
2001, það tekur fimm ár fyrir flugið
að jafna sig að fullu].
Gera má ráð fyrir að landsfram-
leiðsla minnki um 20% á yfirstand-
andi ári og 10% á því næsta. [Við-
skiptaráð Íslands áætlaði hinn 27.
apríl sl. að uppsöfnuð töpuð lands-
framleiðsla á næstu fimm árum
verði 1.120 ma.] Greiðsla ríkisins á
atvinnuleysisbótum 50.000 manna
mun hækka tölur um landsfram-
leiðslu en það mun ekki skapa verð-
mæti að hafa þessi 50.000 manns
atvinnulaus. Hvernig verður þessari
verðmæta- og tekjuskerðingu
mætt? Óhjákvæmilegt er að taka
ákvörðun um það hvernig þessi
áhrif leggjast í þjóðfélaginu næstu
árin, ekki síðar en í haust, þegar
ríkisstjórnin leggur fram frumvarp
til fjárlaga fyrir árið 2021 og í kjöl-
farið nýja fimm ára fjármálaáætlun.
Önnur lönd eru farin að kynna
örvunaráform. Þýskaland hefur
kynnt pakka sem varpað yfir á Ís-
land væri 1.600 ma. Stærsta upp-
hæðin í þeim pakka eru beinir
styrkir til almennings og fyrir-
tækja.
Þótt ríkisstjórn Íslands hafi ekki
kynnt það virðist sóttvarnaáætlun
gera ráð fyrir algerri lokun lands-
ins í einhvern tíma og svo hægfara
opnun. Svo virðist sem horft sé stíft
á að Covid-faraldurinn gangi alveg
yfir [eins og Nýja-Sjáland, Ástralía
og fleiri eru að prófa]. Þetta mun
þýða mjög hægfara fjölgun ferða-
manna, og þeim fjölda ferðamanna
sem komu til landsins á árinu 2019
verði ekki náð fyrr en í fyrsta lagi á
árinu 2023 [tvær milljónir ferða-
manna 2025?]. Við þurfum að laga
fjármál heimila, fyrirtækja og rík-
isins að þessum raunveruleika. Mið-
að við þetta hefur verið offjárfest í
hótelum og ýmsu viðvíkjandi mót-
töku ferðamanna.
Ríkisstjórnin kynnti á þriðjudag-
inn [21. apríl] annan aðgerðapakk-
ann sinn. Kominn er einn mánuður
frá þeim fyrsta. Engin plön voru
kynnt, einungis samsafn sund-
urlausra verkefna. Flest af þessum
verkefnum er fínt. Í Kastljóssþætti
um kvöldið hafði Katrín ekki hug-
mynd um hvenær næsti pakki yrði
kynntur. Kannski eftir nokkar vik-
ur! Rétt er að halda til haga og
hrósa ríkisstjórninni fyrir að koma
með viðbótarpakka á þriðjudaginn
[28. apríl] eftir að hafa fengið á sig
harða gagnrýni dagana á undan
fyrir að bregðast of lítið og of seint
við. Aðgerðirnar sem voru kynntar
koma sér vel fyrir fyrirtæki sem
hafa upplifað algjört tekjufall og
þurfa að lifa af fram á vor 2021 eða
lengur án tekna. Önnur leið til að
líta á aðgerðirnar er að ríkis-
stjórnin sé búin að skilja vænt-
anlegan kostnað ríkissjóðs og hafi
ákveðið að það sé ódýrara að borga
50.000 manns 290.000 á mánuði í at-
vinnuleysisbætur en um 500.000 kr.
á mánuði í lækkuðu starfshlutfalli.
Covid er ekki bara veikinda-
faraldur heldur líka efnahagslegt
áfall, sem líkja má við náttúru-
hamfarir. Kostnaðurinn er nokkuð
þekktur, spurningin er: hvernig
deilum við þessum kostnaði í þjóð-
félaginu og hvernig lágmörkum við
skaðann?
Það sem tókst vel 2008 var að Al-
þjóðagjaldeyrissjóðurinn kom með
sérfræðingateymi sem verkstýrði
áætlun sem góð samstaða náðist um
og var keyrð fram til 2015. Heppn-
aðist þetta vel, lán frá IMF voru
borguð fljótt. Svo fengum við okkar
hæfasta fólk og nokkra erlenda ráð-
gjafa til að hjálpa til. Ríkisstjórnin
er ekki að gera neitt af þessu í dag,
hún er ekki að leita ráða, hvorki
hér né erlendis, svo vitað sé. Niður-
staðan er ekkert plan. Hvernig
væri að ríkisstjórnin kallaði á
helstu óháðu efnahagssérfræðinga
landsins og aðra vísa menn til ráð-
gjafar?
Ákjósanlegt væri að ríkisstjórnin
veitti þjóðinni leiðsögn um efna-
hagslegar afleiðingar Covid.
Fjármögnun íslensks þjóðfélags á Covid-tímum
Eftir Holberg
Másson » Til að halda heim-
ilum og fyrirtækjum
gangandi þarf íslenska
ríkið að leggja út 900
ma. vegna Covid.
Holberg Másson
Höfundur er framkvæmdastjóri.
holberg.masson@softverk.is
Sighvatur Björg-
vinsson ritar pistil í
Morgunblaðið í dag
(27.4.) og hrósar þar
ríkisstjórninni fyrir
framgöngu sína – og
afskiptaleysi þar sem
við á – í viðureigninni
við kórónuveiruna. Ég
hef um langa tíð lesið
allt sem Sighvatur
skrifar, hann er jafnan
málefnalegur og oft með ferskan
vinkil á málin. Er þó ekki alltaf sam-
mála og það á við um það sem hann
segir þarna í lokin: „Aldrei eign á
kostnað lífs.“
Þríeykið okkar, sem hefur staðið
sig svo vel og er komið vel á veg með
að ráða niðurlögum veirunnar, þótt
mikið sé enn ógert, hef-
ur bara þetta eina
markmið: að vinna á
veirunni og koma
þannig í veg fyrir stór-
kostlegt heilsutjón og
ótímabær andlát. Þar
gildir ekkert hálfkák,
engar málamiðlanir.
Sóttvarnarlæknir
áréttaði þetta á dag-
legum fundi sínum 29.
apríl sl. „Við tökum
fyrst og fremst tillit til
heilsufarslegra sjón-
armiða.“ Hann fór að vísu aðeins út
af sporinu þegar hann tjáði sig um
tilgangsleysi opnunar landamæra
hér á landi vegna þess að svo mikið
væri komið undir ákvörðunum ann-
arra þjóða. Við Íslendingar hljótum
að opna okkar landamæri á okkar
eigin forsendum, finna jafnvægi á
milli heilsuöryggis og efnahagslegra
hagsmuna og vera þannig tilbúnir að
taka á móti erlendum ferðamönnum
og Íslendingum á heimleið þegar
þeir vilja koma, mega og geta
ferðast. Og ef ferðamenn eru þá ekki
tilbúnir að koma er enginn skaði
skeður og sóttvarnarlæknir þarf
ekki að óttast smit af þeirra völdum.
Þótt það hljómi kaldranalega þá
eru stjórnvöld á hverjum tíma að
taka ákvarðanir sem munu kosta
mannslíf. Hvort sem það eru útgjöld
til heilbrigðismála eða til nauðsyn-
legra framkvæmda í vegamálum við
að fjarlægja slysagildur þá eru ekki
til fjármunir til að gera allt sem
menn vildu gera með óhjákvæmileg-
um dapurlegum afleiðingum. Þessu
kynntist Sighvatur vel í ráðherratíð
sinni (sem hann sinnti af röggsemi).
Þótt staðan sé sérstök, fordæmalaus
eins og sagt er, eru stjórnvöld samt í
sömu stöðu nú og endranær, þ.e. að
bera saman kostnað og áhættu, í
þetta skiptið að vísu með öfugum
formerkjum.
Í stað þess að taka áhættu með
takmörkun á fjármagni til heil-
brigðis- eða vegamála kemur nú til
álita að taka einhverja áhættu til
koma atvinnulífinu í gang. Þjóðfé-
lagið og þó einkum ferðaþjónustan
er í lamasessi, ýtrustu kröfur um ör-
yggi gagnvart veirunni kosta okkur
hundruð milljóna á hverjum degi
sem líður í óbreyttu ástandi. Ein-
hvern tíma munu stjórnvöld þurfa
að fara á svig við meðmæli sem
byggjast á ýtrustu kröfum um var-
færni í þeim tilgangi að koma hjól-
um efnahagslífsins fyrr af stað. Og
það gæti kostað mannslíf. Vonandi
samt ekki, því vissulega á að gæta
varúðar og áhættan þarf ekki að
vera meiri en birst hefur árlega í
fjárveitingum til þessara málaflokka
undanfarna áratugi. Ákvörðun í
þessum dúr mun valda deilum og
jafnvel kosta einhver atkvæði en þá
reynir á hvort pólitískur kjarkur er
fyrir hendi.
Þótt aðgerðir ríkisstjórnarinnar
til þessa lofi góðu ætla ég að geyma
hrósyrðin þangað til ég sé hvernig
spilast úr framhaldinu.
Ótímabært hrós
Eftir Karl
Sigurhjartarson » Þótt það hljómi
kaldranalega þá
eru stjórnvöld á hverj-
um tíma að taka
ákvarðanir sem munu
kosta mannslíf.
Karl Sigurhjartarson
Höfundur er eftirlaunamaður í
áhættuhópi.