Morgunblaðið - 21.11.2020, Blaðsíða 28

Morgunblaðið - 21.11.2020, Blaðsíða 28
28 UMRÆÐAN MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. NÓVEMBER 2020 Samtal Lísu í Undralandi og sjálfumglaða eggsins Humpty Dumptyshefur rifjast upp undanfarið. Þau Lísa ræddu um merkinguorðanna, sem Humpty Dumpty taldi sig geta ráðið sjálfur. ÞegarLísa skildi ekki hvað hann átti við svaraði Humpty Dumpty því til að auðvitað skildi hún það ekki því hann hefði ekki sagt henni hvað orðið þýddi – í hans munni. Þegar hann notaði orð merktu þau ná- kvæmlega það sem hann ákvæði að þau skyldu merkja. „Humpty Dumpty viðurkenndi að það væri snúið að stjórna sagnorð- unum en hann gæti gert hvað sem er við lýsing- arorðin.“ Þegar bækur Lewis Car- roll um Lísu komu út á 19. öld – og enn þegar Þór- arinn Eldjárn þýddi Æv- intýri hennar á mál Jónasar árið 1996 – duldist engum að þessi saga gerðist í Undralandi þótt skírskot- anir til valdbeitingar með tungumáli ættu alltaf við. En að þessi persóna myndi stíga útúr raunveruleika- sjónvarpi eins og persóna hjá Woody Allen í kvik- myndinni The Purple Rose of Cairo (1985) og gera til- kall til lífs í raunheimum sem eins konar Humpty Trumpty var óhugsandi þar til fyrir nokkrum ár- um. Við höfum horft upp á forseta Bandaríkjanna breytast í þessa skrípafíg- úru úr Lísusögunum, fyrst með því að snúa bara upp á merkingu lýsing- arorðanna, sem reyndist auðvelt því hver sem er getur sagst vera „bestur“ og „mestur“ og „gáfaðastur“, en nú síðast líka með því að vilja stjórna sagn- orðunum og segjast hafa „unnið“ kosningar sem við hin segjum að hann hafi „tapað“. Þegar svo er komið fer málið að vandast. Þó að við segjum „að hika er sama og tapa“, er annað mál að segja „að vinna er sama og tapa“. Það er ekki það sama, alveg sama hvernig við snú- um útúr merkingu orðanna. Landsliðin okkar „vinna“ að vísu stundum með því að gera jafntefli – en á íþróttasíðunum eru engin dæmi um að menn rugli saman ósigri og sigri, án þess að íþróttafréttamönnum þurfi að hrósa fyrir það. Í kjölfar tilraunarinnar westra til merkingarráns á sagnorðunum var tekin upp sú nýbreytni að gera skoðanakönnun, eftir að úrslit forseta- kosninganna voru ljós, um það hvernig fólk héldi að kosningarnar hefðu far- ið. Fram kom að 3% aðspurðra trúðu persónulegum viðsnúningi forsetans á merkingu ofangreindra sagnorða og töldu að forsetinn hefði unnið. Ekki hefur verið gerð sambærileg könnun hér á landi en af Mogganum má ráða að fulltrúa þessara 3% megi einnig finna meðal Íslendinga. Í skáldsögu Ben Eltons frá 2001, Dead Famous, er því lýst hvernig merk- ingu þess sem gerist fyrir framan myndavélarinnar er rænt og það sett í nýtt samhengi fyrir útsendingu í raunveruleikasjónvarpi. Það eru eðlileg vinnubrögð í sagnagerð en verði yfirstandandi merkingarránsherferð látin viðgangast öllu lengur í raunheimum er hætt við að orð Þorgeirs Ljósvetn- ingagoða rifjist harkalega upp fyrir heimsbyggðinni: „Það mun verða satt er vér slítum í sundur lögin að vér munum slíta og friðinn.“ Lögin eru bara orð Tungutak Gísli Sigurðsson gislisi@hi.is Samtal Merk- ing orðanna getur stundum verið óljós. Lýðræðið getur verið brothætt, þótt það séfullkomnasta stjórnskipulag, sem mannfólkiðhefur fundið upp. Hversu brothætt það get-ur verið má sjá þessa daga og vikur í for- ysturíki lýðræðis í heiminum, Bandaríkjunum. For- setakosningunum er lokið og Donald Trump er fallinn. Hann hefur enn ekki viðurkennt kosningaósigur sinn en ver síðustu dögum sínum í Hvíta húsinu í að grafa undan lýðræðinu í Bandaríkjunum, með því að bera brigður á úrslitin án þess að geta lagt fram nokkrar sannanir fyrir staðhæfingum sínum í þeim efnum. Á annan veg hagaði Richard Nixon sér 1960, þegar grunsemdir komu upp um að „fiktað“ hefði verið í at- kvæðum í einni borg í Bandaríkjunum, þar sem lengi hafði legið orð á að „mafían“ hefði mikil áhrif. Nixon vildi ekki fylgja þeim grunsemdum eftir vegna þess að hann vildi ekki koma óorði á bandarískt lýðræði. Það er lærdómsríkt að hlusta aftur á innsetning- arræðu Kennedys í janúar 1961 (sem finna má á You- tube). Ræðan var frábær og sú innsetning lýsir öðru andrúmslofti í Washington en nú ríkir. Þar voru þeir báðir, Eisenhower, fráfarandi for- seti, og Nixon, fráfarandi varafor- seti. Báðir óskuðu Kennedy til ham- ingju með sigurinn og Nixon stóð reyndar aftur upp eftir flutning ræðunnar og óskaði Kennedy til hamingju með hana. Það var þetta andrúmsloft og þetta viðhorf sem gerði Kennedy kleift að verða sá óumdeilanlegi leið- togi lýðræðisríkja í kalda stríðinu, sem hann innsiglaði með stórkostlegri ræðu við Rathaus Schöneberg í Berlín, rúmum tveimur árum síðar. Ræðunni, þar sem hann mælti þessi orð, sem aldrei gleymast: Ich bin ein Berliner (ég er Berlínarbúi), þegar hluti Berlínar var eins og eyja á bak við járntjaldið austan megin, en undir stjórn Vestur-Þýzkalands. Nú er öldin önnur. Fráfarandi Bandaríkjaforseti sá- ir fræjum tortryggni um lýðræðislega stjórnarhætti í eigin landi eins og hann framast getur, vekur spurn- ingar um, hvort hann muni yfirgefa Hvíta húsið með eðlilegum hætti og of margir flokksbræður hans sitja þegjandi hjá. Þótt Trump hafi fallið í kosningunum hlaut hann svo mikið fylgi, að ætla mætti að hann gæti horfið sæmi- lega sáttur á braut, en í þess stað vekur hann með tali sínu efasemdir um stöðu lýðræðislegra stjórnarhátta hjá eigin þjóð. En eins ömurlegt og það er fyrir gamla stuðnings- menn Bandaríkjanna í kalda stríðinu að fylgjast með fréttum frá Washington um þessar mundir er þetta ekki í fyrsta sinn á okkar tímum, ef svo má að orði komast, sem veruleikinn sýnir okkur hvað lýðræðið getur verið brothætt. Þeir sem hafa kynnt sér sögu Þriðja ríkisins í Þýzkalandi hafa aftur og aftur spurt sjálfa sig og aðra hvernig það mátti gerast þar í landi, að Adolf Hitler kæmist þar til valda. Hann komst til valda í lýðræð- islegum kosningum snemma á fjórða áratug síðustu aldar. Í krafti þess varð hann kanslari Þýzkalands og í krafti þeirrar stöðu, og meiri hluta flokks síns á þýzka þinginu, sameinaði hann embætti kanslara og forseta (að Hindenburg látnum) í nýtt embætti („Der Führ- er“) og lét síðan þýzka þingið færa sér löggjafarvald í hendur. Það er sem sagt hægt að misnota eða reyna að mis- nota embætti, sem menn hafa verið kjörnir til með lýðræðislegum hætti, til þess að grafa undan lýðræð- inu. En það er ekki bara hjá stórveldunum, sem dæmi sjást um það hversu brothætt lýðræðið getur verið. Hvað gerist ef við horfum í eigin barm í þessu örríki lýðræðis á eyju hér í Atlantshafi? Hér má sjá tilhneigingu til hins sama í örmynd. Hér á þessum vettvangi hefur ítrekað verið vakin athygli á tilhneigingu embættis- mannakerfisins á Íslandi til þess að ná til sín völdum, sem það hefur ekki samkvæmt stjórnskipan lands- ins. Þeir sem bezt þekkja til þeirra tilhneiginga eru ráðherrar, sem koma nýir inn í stjórnarráðið og kynnast því af eigin raun. Þeir sem því hafa kynnzt hafa ekki sagt frá því opinberlega en færa má rök fyrir því, að þeim beri skylda til. Enginn fjölmiðill hefur séð ástæðu til að kafa ofan í þau mál, eins og ástæða væri til. Það mundi vekja þjóðarathygli ef það yrði gert. En þá hugsun, sem þar liggur að baki, má finna víð- ar en í „kerfinu“. Í gamla daga var það regla en ekki undantekning, að ritstjórum Morgunblaðsins fyrr á tíð bárust sím- hringingar utan úr bæ, þar sem þeir voru skammaðir fyrir að birta greinar, sem taldar voru óheppilegar eða óþægilegar fyrir þann málstað, sem blaðið barðist fyr- ir á vettvangi þjóðmálaumræðu. Svarið var gjarnan það sama: Búum við ekki í lýð- ræðislegu þjóðfélagi? Er ekki til staðar ákvæði í stjórnarskrá um skoðanafrelsi og tjáningarfrelsi? Er eitthvað að því, að fólk láti skoðanir sínar í ljós, þótt þær falli ekki öllum vel í geð? Það varð fátt um svör enda ekki auðvelt að and- mæla þessum sjónarmiðum á dögum kalda stríðsins, þegar óvinurinn var kúgunaröfl kommúnismans, sem höfðu bannað allt slíkt, þar sem þau réðu ríkjum. Lýðræðisríki, stór eða smá, eiga ekki að leika sér að eldi, þegar kemur að lýðræðislegum stjórnarháttum. Á ótrúlega skömmum tíma geta þeir, sem komizt hafa til valda í lýðræðislegum kosningum, breytt lýðræðis- legum stjórnarháttum í einræði. Sú þróun er í gangi nú í einstökum fyrrverandi leppríkjum Sovétríkjanna í austurhluta Evrópu. Í stað þess að leika sér að eldi er meiri ástæða til að styrkja innviði lýðræðisins á þann veg, að sá leikur geti einfaldlega ekki hafizt. Lýðræðið getur verið brothætt Leikur að þeim eldi getur verið hættulegur. Af innlendum vettvangi … Styrmir Gunnarsson styrmir@styrmir.is Fyrir viku minntist ég hér ábandaríska heimspekinginn Robert Nozick, sem átt hefði af- mæli 16. nóvember. Ég kynntist honum nokkuð, og hann var stór- kostlegur maður. Hann samdi snjalla dæmisögu um, hvernig hug- myndir jafnaðarmanna um tekju- dreifingu rekast á frelsi. Setjum svo, að þeim hafi tekist í landi einu að koma á tekjudreifingu T1, sem þeir telji réttláta. Þá mæti körfu- knattleikskappinn Wilt Chamberla- in til leiks og semji um, að hver maður greiði 25 sent af aðgöngu- miðanum til hans beint. Milljón manns tekur boði hans. Eftir leik- tímabilið er hann orðinn 250 þús- und dölum ríkari, en áhorfendur hans hver 25 sentum fátækari. Til er orðin tekjudreifing T2, sem er ójafnari en T1. Hvar er ranglætið? Allir eru ánægðir, jafnt íþrótta- kappinn sjálfur og aðdáendur hans. Ég hef notað svipað dæmi. Setj- um svo, að jafnaðarmönnum hafi tekist að koma á Íslandi á tekju- dreifingu T1, sem þeir telji réttláta. Þá heimsæki Milton Friedman landið, auglýsi fyrirlestur og taki fyrir hann 10.000 kr. á mann. Hús- fyllir verður: 500 manns hlustuðu á Friedman. Nú er Friedman 5 millj- ónum krónum ríkari og áheyrendur hans hver 10.000 krónum fátækari. En þeim fannst fyrirlesturinn vel þess virði. Til er orðin ójafnari tekjudreifing. Hvar er óréttlætið? Þorsteinn Gylfason heimspekingur notaði enn annað skemmtilegt dæmi, af Garðari Hólm stórsöngv- ara, sem kemur til Ólands og held- ur tónleika. Ég hef bent á, að Noz- ick hefur hugsanlega fengið hugmyndina að dæmisögunni úr bókinni God and Man at Yale eftir William Buckley, en þar spyr höf- undur, hvað sé að því, að hafna- boltakappinn Joe DiMaggio (sem var um skeið kvæntur þokkagyðj- unni Marilyn Monroe) verði ríkur á því, að fólk vilji sækja leiki hans. Kjarni málsins er sá, að frelsi fólks til að ráðstafa fjármunum sín- um raskar hugmyndum jafnaðar- manna um réttláta tekjudreifingu. Fólk ráðstafar þeim stundum til einstaklinga með óvenjulega hæfi- leika, sem auðga mannlífið og sjálfa sig um leið. Ótal jafnaðarmenn hafa spreytt sig á að hrekja þessa dæmisögu Nozicks, en ekki tekist. Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar Hannes H. Gissurarson hannesgi@hi.is Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð Nozick og íþróttakappinn Viðar Böðvarsson viðskiptafræðingur, lögg. fasteignasali Sóltúni 20, 105 Reykjavík, s. 552 1400 og 694 1401 Fallegt og vel viðhaldið 293,1 fm einbýlishús á tveimur hæðum og kjallara, ásamt 177,5 fm atvinnuhúsnæði, samtals 470,6 fm. Eign sem býður uppá mikla möguleika, t.d. að breyta atvinnuhúsnæðinu í íbúðir. Húsið er byggt 1981. Parket og flísar á gólfum. Íbúðarhúsið er tvær hæðir og kjallari og er sérinngangur í kjallarann. Atvinnuhúsnæðið er hæð og kjallari, það er með innkeyrsludyrum og bílastæði fyrir framan það. Nánari upplýsingar á skrifstofu og velkomið að panta tíma fyrir skoðun: fold@fold.is. Verð 124,9 millj. Einbýli með aukabyggingu Samtals 470 fm Hólaberg 82, 111 Reykjavík
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.