Vinnan - 01.05.1946, Blaðsíða 45

Baldur Bjarnason mayister:
SP Ann
Sögulegt yfirllt
Allt frá því að heimsveldi Spánverja leið undir lok
í byrjun 19. aldar. hefur Spánn verið nokkurs konar
gleymdur afkimi í útjaðri Evrópu. Stöku sinnum hefur
þó Spánn vakið eftirtekt manna. Við og við hafa geysað
þar borgarastríð. 1898 átti Spánn í stríði við Ameríku,
sem þá hrifsaði til sín síðustu nýlendur Spánar vestan
hafs, en að öðru leyti hefur Spánn komið lítið við sögu.
Innanlands gerðist raunverulega lítið, þjóðfélagið stóð
að mestu í stað og innanlands-styrjaldirnar voru að
mestu stríð milli hershöfðingjanna innbyrðis og mála-
liðs þeirra. 1913 hrifsaði Spánarkonungur norðurhéruð
Marokko undir yfirráð sín. Það kostaði blóðuga styrj-
öld 1921-—26, að halda þessum héruðum, en ágóðinn
af þeim var harla lítill. Hinn fornfrægi Spánn var í
raun réttri í meira en 100 ár, niðurnítt einangrað og
örfátækt bændaland, þar sem konungurinn, aðalshyskið
og konunglegir hershöfðingjar fóru með öll völd, studd-
ir af hinni auðugu, voldugu og áhrifamiklu kaþólsku
kirkju. En smám saman hafði þó myndazt iðnaður í
nýtízku stíl í borgum landsins, einkum í austur- og
norðurhéruðunum. Þar myndaðist hægt og hægt and-
stöðuhreyfing á móti konungsvaldinu og gömlu vald-
stéttunum, sem endanlega varð til þess, að konungdæm-
inu á Spáni var steypt og Spánn varð lýðveldi 1931.
Þá beindust augu alheimsins að Spáni aftur enn á ný.
Það var sem landið kæmi út úr 100 ára gamalli móðu.
Mönnum varð það ljóst, að Spánn var enn þá hálfgert
miðaldaland, þar sem kirkja og gózeigendur döfnuðu,
þar sem bændur voru að mestu örfátækir leiguliðar,
sístritandi fyrir hinum iðjulausu hástéttum hákirkju
og háaðals.
Þrátt fvrir þetta var til verkalýður og nútímaverka-
lýðshre' fing í borgum Spánar og þar voru jafnframt
borgaralegar stéttir iðnrekenda og verzlunarmanna, sem
í ýmsu voru mjög ólíkar hliðstæðum stéttum í öðrum
Evrópulöndum. Allt þetta hafði að mestu verið hulið
sjónum þeirra manna, sem á sumrin fóru þangað til að
skemmta sér og njóta þar sólskins og veðurblíðu og
dázt að hinum fögru fornu byggingum í borgum Anda-
lúzíu. En það voru einkum þessir menn, sem á 19. öld
og fyrsta þriðjung 20. aldar, skrifuðu um Spán, sem
þannig hafði orðið rómantískt ferðamannaland í aug-
um almennings víðsvegar um heiminn. Að öðru leyti
hafði Spánn verið grafinn í gleymsku, enda engan þátt
tekið í þeim miklu átökum, sem einkenna sögu heimsins
á síðari hluta 19. aldar og fyrsta fjórðung 20. aldar.
Spánska lýðveldið minnti að sumu leyti á franska lýð-
veldið 1792. Svo mjög hafði Spánn dregizt aftur úr.
Voldugustu aðilarnir í atvinnu og menningarlífi lands-
ins voru kaþólska kirkjan, sem var allt í senn stórjarð-
eigandi, námueigandi og verksmiðjueigandi, og hin að-
alborna stórjarðeigendastétt, sem að mestu lifði á þeim
tekjum, sem hún hafði af gózum sínum og leigujörðum.
Mikill hluti spönsku borgarastéttarinnar, bæði námu-
eigendur, stórkaupmenn og sumir iðnrekendur voru ná-
tengdir aðlinum og kirkjunni. Svo og herinn og meiri-
hluti einbættismannastéttarinnar og síðast en ekki sízt
mikið af millistéttum bæjanna.
Allt þetta fólk hafði stutt konungsvaldið meðan þess
var nokkur kostur, en að lokum er konungsvaldið var
orðið svo veikt og svo hatað af almenningi að enginn
möguleiki var að halda því við, þá lét yfirstétt Spánar
og fylgdarlið hennar konunginn fara norður og niður
og samþykkti lýðveldi.
Höfuðandstæðingar konungsvaldsins höfðu verið
verkamennirnir í bæjunum og iðnrekendurnir í norður-
og austurhéruðum landsins, sem mjög lengi höfðu hat-
azt við konung og kirkju af ýmsum ástæðum, einkum
þó vegna þess að skattabyrðarnar mæddu óeðlilega mik-
ið á þeim.
Lýðveldishreyfingin var öflugust í norður- og austur-
héruðunum þegar frá byrjun. Þaðan breiddist hún út
meðal bændanna um allt landið. Hinar spönsku yfir-
stéttir höfðu reiknað með því, að það að kasta konung-
inum Alfons og hyski hans fyrir borð þýddi að þá væri
hægt að friða og sefa hinn ólma lýð. En það reyndist
ekki hægt. Bændurnir heimtuðu jarðnæði fyrir sig, af-
nám leiguliðakjaranna og skiptingu á stærstu aðalslend-
unum, verkamenn hærra kaup og alþýðutryggingar.
Hinir framsæknu og ötluðu iðnrekendur norður- og
austurhéraðanna lægri skatta.
Vinstri flokkarnir urðu ofan á við fyrstu kosning-
arnar, sem fram fóru í spánska lýðveldinu og mynduðu
stjórn. Sú stjórn var að vísu ekki róttæk. En þó gerði
VINNAN
109