Fréttablaðið - 19.06.2021, Síða 22

Breski hermaðurinn Eric
Gray skrifaði bréf til fjöl­
skyldu sinnar árið 1941
skömmu eftir að hafa verið
fluttur til Íslands eftir her­
námið. Bréfið varpar áhuga­
verðu ljósi á Ísland fyrri tíma.
Bréf sem breski hermað­urinn Eric Gray sendi fjölskyldu sinni skömmu eftir komu hans hingað til lands síðla vetrar 1941,
varpar skemmtilegu ljósi á Ísland
og Íslendinga í augum breskra her­
manna á hernámsárunum.
Sonur Erics, Jeffrey, setti sig í sam­
band við Fréttablaðið á dögunum
eftir að hafa fundið bréf föður síns
í gömlum hirslum. Eric, sem var
fæddur í ágúst árið 1914, sigldi til
Íslands í mars 1941, eða tíu mánuð­
um eftir að Bretar hernámu Ísland
eftir að seinni heimsstyrjöldin
braust út.
Færður óvænt til Íslands
Í samtali við Fréttablaðið segir Jeffr­
ey að faðir hans, þá 26 ára gamall,
hafi aldrei ferðast utan Bretlands­
eyja þegar að Íslandsferðinni kom.
„Það lengsta sem hann hafði farið
var til Blackpool á vesturströnd­
inni,“ segir Jeffrey, en faðir hans ólst
upp í þorpinu Standish, skammt frá
Wigan í Lancashire­sýslu, þar sem
hann hlaut hefðbundna grunn­
menntun til 15 ára aldurs.
Að skólagöngu lokinni vann
hann ýmis verslunarstörf en árið
1940 var hann fyrst kallaður í her­
inn. Fyrstu mánuðina þjónaði hann
Konunglega breska f lughernum
þar sem hann hlaut meðal ann­
ars þjálfun sem slökkviliðsmaður.
„Hann gerði fastlega ráð fyrir því
að vera á Bretlandseyjum til stríðs­
loka og það kom honum verulega á
óvart þegar honum var tilkynnt að
hann þyrfti að gegna herþjónustu
erlendis. Hann var svo enn meira
undrandi þegar hann komst að því
að um Ísland væri að ræða.“
Vissu lítið um Ísland
Jeffrey segir að nánustu aðstand­
endur Erics, einkum móðir hans,
hafi verið mjög forvitin um hagi
þessara sk r ý tnu ey jarskeg gja
norður af Bretlandseyjum sem þau
vissu lítið sem ekkert um. „Hann
lofaði að skrifa þeim og lýsa landi
og þjóð og segja frá því sem fyrir
augu bar: landslagi, veðri, efnahags­
ástandi og fólkinu almennt,“ segir
hann. Athygli vekur að Eric mátti
ekki nefna hvar hann nákvæmlega
var staddur. Í bréfinu er talað um
„helsta bæinn“ á Íslandi, höfuð­
staðinn Reykjavík. Þá mátti hann
ekki heldur nefna nafnið á skipinu
sem flutti hermennina til landsins.
Eiginkona Erics og móðir Jeffreys
starfaði á þessum árum sem sauma­
kona og því er að finna í bréfinu
nokkuð ítarlegar lýsingar á klæða­
burði Íslendinga. „Hann vissi að hún
hefði gaman af því að fræðast meira
um klæðnaðinn og það er áhugavert
að lesa þessar lýsingar hans.“
Í bréfinu talar Eric sérstaklega
um að kveikt hafi verið á ljósa­
staurum Reykjavíkur þegar kvölda
tók. Hann átti því ekki að venjast
frá Englandi því eftir að stríðið
braust út var slökkt á ljósastaurum
í borgum og bæjum til að verjast
mögulegum loftárásum.
Ísland stórfurðulegur staður í augum
tuttugu og sex ára bresks hermanns
Eric sést hér með kollegum sínum í breska hernum áður
en hann hélt til Íslands. Hann dvaldi hér á landi í samtals
fjórtán mánuði. Eric er í aftari röð, fyrsti frá vinstri.
MYND/ÚR EINKASAFNI
Ísland hefur vafalítið verið nokkuð
framandi staður í augum hermanna
sem komu hingað til lands. Eric
virðist þó hafa verið nokkuð hrifinn
af landi og þjóð. MYND/ÚR EINKASAFNI
Bréfið sem Eric skrifaði til fjölskyldu sinnar var
alls 11 blaðsíður og þar lýsti hann Íslandi og
Íslendingum á ítarlegan hátt.
28. mars 1941
„Elskuleg eiginkona mín,
Ég er kominn til Íslands heilu og höldnu og
veit ekki alveg hvað bíður mín hér. Um það
leyti sem við vöknuðum á [ritskoðað] vorum
við farnir að sjá til lands og lögðumst við að
bryggju í hádeginu. Ég má ekki segja ná-
kvæmlega hvar ég er eða nafnið á skipinu
sem ég er á.
Það var fallegt um að litast þegar við
sigldum til hafnar. Fjöll, þakin snjó, voru allt
í kringum okkur en á jörðu niðri var enginn
snjór. Veðrið hér er svipað veðrinu heima og
enn sem komið er höfum við ekki þurft að
klæðast aukafötum. Morguninn eftir að við
komum var kalt og það var frost. Við þurfum
að ganga dágóðan spöl til að komast í mat.“
Reykjavík
„Staðurinn sem ég er á er nokkuð sérstakur.
Húsin hér eru flest byggð úr múrsteinum
og bárujárni, sum eru skringileg í laginu og
staðsett á einkennilegum stöðum. Þetta er
í raun eins og bær þar sem einhvers konar
gullæði hefur ríkt og við sjáum stundum á
myndum. Hér eru engir alvöru vegir – það
eru vissulega vegir en þeir eru allir holóttir
og forugir. Sumir staðir hér í bæ eru nútíma-
legir en aðrir virðast mjög gamlir. Samt eru
oft flottir bílar fyrir utan þessi hús, sem
leggja uppi á gangstéttum, ef gangstéttar
skyldi kalla. Bílar sem koma af hliðargötum
njóta forgangs og þeim er ekið býsna hratt.
Í mínum augum er þetta mjög furðulegur
staður, öðruvísi þó á kvöldin vegna ljósanna.
Hér eru ljósin ekki slökkt.“
Fólkið
„Við blöndum ekki geði við heimamenn
heldur sinnum okkar verkefnum. Það sama
á við um Íslendinga. Það er dálítið fyndið
að heyra þá tala og við tölum stundum við
krakkana. Konurnar hér eru heilt yfir glæsi-
legar en það skiptir engu máli fyrir mig,
elskan. Þær klæðast stundum þjóðbúningum
og nær pilsið, sem er yfirleitt svart eða dökkt,
niður að ökklum. Konurnar eru oft með hárið
í fléttu og stundum með einhvers konar hatt
á höfði. Í augum okkar eru þær dálítið gamal-
dags en samt nokkuð flottar. Þær blanda
mjög sjaldan geði við hermenn úti á götu.
Það er amerískur bragur yfir klæðaburði
karlanna og er hann nokkuð frábrugðinn þeim
enska. Hér virðast karlarnir njóta forgangs.
Kvöld eitt fyrir skemmstu var haldinn
dansleikur hér í bæ sem ég fór að vísu ekki
á. Þar brutust út slagsmál milli heimamanna
og komu lögreglumenn og handtóku þá.
Hermennirnir sem hér eru segja að þetta
sé nokkuð algengt. Hér eru nokkrir herlög-
reglumenn sem geta brugðist við ef til átaka
kemur milli hermanna og heimamanna. Ég
veit ekki hvernig hermennirnir bera sig að
við kvenmenn á böllunum því konurnar hér
blanda ekki geði við okkur úti á götu. Mig
grunar samt að fólkið hér sé vinalegra en það
var áður og mjög margir geta talað ensku.“
Efnahagur
„Það er mjög dýrt hérna en við erum með
okkar eigin verslun þar sem við getum keypt
helstu nauðsynjar. Það er öruggara að gera
það þannig. Það hefur komið fyrir að við
höfum þurft að skipta peningunum okkar
í íslenska peninga. Íslenska myntkerfið er
dálítið flókið og það borgar sig að vera fljótur
að læra inn á það. Margar verslanir hér bjóða
upp á amerískar vörur og sumar bjóða upp á
vörur frá Englandi.
Aðalatvinnuvegurinn hér er sjávarútvegur
og það sést um leið og maður kemur að höfn-
inni. Hér eru einn eða tveir staðir sem selja
fisk og franskar og það getur vel verið að ég
prófi þá fljótlega. Þetta er svona það helsta
sem ég hef að segja að sinni.
Þinn,
Eric Gray“
Sjóveikir um borð
Eric sigldi til Íslands ásamt nokkur
hundruð hermönnum í seinni hluta
marsmánaðar 1941. Segir Jeffrey
að tveir tundurspillar hafi fylgt
skipinu til Íslands. „Ferðin gekk vel
og skipið komst til Íslands nokkuð
örugglega. Sem betur fer var veður
ágætt og faðir minn fann ekki fyrir
sjóveiki, ólíkt öðrum hermönnum
um borð,“ segir hann.
Á meðan á dvöl Erics stóð á
Íslandi vann hann einkum í fjar­
skiptastöðvum breska hersins hér
á landi, en eins og kunnugt er tóku
Bandaríkjamenn við hervörslu hér
á landi síðla árs 1941. Hér að neðan
má lesa útdrætti úr bréfinu þar sem
Eric talar meðal annars um nátt­
úruna, höfuðstaðinn Reykjavík og
Íslendinga almennt. n
Bretar hernámu Ísland skömmu eftir að seinni heimsstyrjöldin braust út. Talið er að þessi mynd hafi verið tekin á fyrsta degi hernámsins.
MYND/ÓLAFUR MAGNÚSSON
Einar Þór
Sigurðsson
einarthor
@frettabladid.is
Þetta er í raun eins og
bær þar sem einhvers
konar gullæði hefur
ríkt og við sjáum
stundum á myndum.
22 Helgin 19. júní 2021 LAUGARDAGUR