Skólablaðið - 01.02.1975, Side 20

A síðari árum er það tízka uppkomins fólks að líta á
okkur, sem yngri erum, í ljósi sinna eigin æskuára. Þessu
fylgir fullkominn skilningur á æskunni og vandamálum hennar,
og ef einhver í sakleysi rís á fætur og segir okkur til synd-
anna, er hann afturhaldsseggur og þröngsýnismaður, hann hefur
gleymt, hvernig hann var sjálfur á yngri árum. I fáum orðum
sagt; uppalandinn og umbótamaðurinn er fljótlega kveðinn í
kútinn. Slíkir menn tefja og trufla eðlilegan þroska æskunn-
ar og eru þjóðinni í heild hættulegir.
Fólk hefur þannig varpað út í yztu myrkur þeirri hugmynd
að um nokkra afturför geti verið að ræða í þessum heimi.
Gengið er að því vísu, að framþróunin haldi áfram um alla
eilífð.
En æskan lætur þessi heilabrot sem vind um eyru þjóta.
Hún lætur sig engu skipta, hvort mannkynið hrörnar og deyr
eða þroskast og lifir. Hún elskar og hatar og reynir að
njóta lífsins. Aðeins einu hefur hún gleymt: að hugsa.
Upp úr því er hún löngu vaxin. - Þegar við vorum yngri,
hvíldu vandamál lífsins þungt á herðum okkar. Við brutum
heilann og spurðum foreldra okkar5 hvaðan við kæmum. Og nú
þykjumst við vita það. En enginn verður sáluhólpinn fyrir
það eitt að sofa hjá.
Einn bekkjabræðra minna, Þorleifur Hauksson, sagði mér
nýlega skýringu sína á þessu andlega náttúruleysi. Og þar
eð skýring hans er ekki frumleg, hefur hún, öðru fremur,
orðið tilefni þessarar greinar. Þorleifur brá upp óhugnar-
legum myndum af horfunum í heimsmálunum.
Hálfbrjálaðir stjórnmálamenn, fulltrúar hinnar eldri kynslóð-
ar , eru að leiða okkur til styrjaldar, sem fyrirsjáanlegt er
að tortími gervöllu mannkyninu. Nazisminn, kommúnisminn og
kapítalisminn eru gjaldþrota stefnur, trúarbrögðin glata óðum
virðingu sinni. Síðustu leifar hugsjóna liðinna alda eru í
andarslitrunum.
En hvað getur æskan gert? Ekki getur hún komið í veg
fyrir kjarnorkustyrjöld. Og hvers virði eru fagrar hug-
sjónir þeim manni, sem bíður dauðans og tortímingar alls,
sem er? Það er ofur eðlilegt, að helzta áhyggjuefni okkar
sé strákkvikindið, sem barnaði hana Eddu Jóns. Það er jafn
eðlilegt og sjálfsagt, að þeir ungu menn, sem halda því fram5
að æskan eigi að hafa ákveðnar skoðanir, séu einungis tagl-
hnýtingar fávísra stjórnmálamanna og upplesarar úr dagblöð-
um og stefnuyfirlýsingum flokka. Við höfum glatað öllu5 við
getum ekkert gert, nama setzt niður og beðið dauðans.
Fyrir eitt er þessi lífsspeki hinnar ungu kynslóðar
athyglisverð: hún er ein fárra tilrauna, sem sú kynslóð hef-
ur gert til að hugsa. En árangurinn er enn ein sönnun þess,
sem ég hef þegar haldið fram: æskan hefur glatað hæfileik-
anum til að hugsa.
Og þegar hér er komið, langar mig til að bregða fyrir
mig þeirri röksemdafærslu, sem kennd er við Aristóteles.
Annaðhvort verður kjarnorkustyrjöld eða ekki. Annaðhvort
lifum við eða deyjum. Ef við lifum, er öll lífsspeki hins
unga og reiða Þorleifs á röngum grundvelli byggð. Ef við
hins vegar deyjum, deyja hugsjónirnar líka. Þá hafa þær engu
hlutverki að gegna. Og þá verður heldur enginn til að hafa
^hyggjur af afdrifum þeirra.
Einhvern tíman fitjaði ég upp á því við nokkur skóla-
systkina minna, að hér í skólanum yrði komið á fót les-
hringjum, sem fengju það hlutverk að sýna fólki fram á, að
fleira verður sér til gamans gert, en að þusa um óléttu og
stjórnmál. Það getur líka verið gaman að hugsa. Fannst méi
viðeigandi, að starfssemin hæfist með því, að þáttakendur í
leshringjunum læsu Villiöndina sér til uppbyggingar og á-
nægju. Sá litli hundraðshluti, sem einhvern tíman hafði
heyrt Villiandarinnar getið, gerði þá óp að mér. Mikið
blessað barn hann Þorsteinn gæti verið, hver héldi hann svo
sem að mætti vera að því að eyða tímanum í svoleiðis há—
fleygt kjaftæði. Nei5 hann gat sjálfur átt sína Villiönd.
Yrði honum að góðu.
1 kvöld fara allir á Borgina, forsíða Tímans þéttprent-
uð klámmyndum, Edda Jóns að hætta í skólanum. Hæ, hæ.
Nú er svo komið, að eina hugsjón æskunnar er að eiga
enga hugsjón. Eina umhugsunarefni hennar er5 hvernig hún
bezt fær komizt hjá því að hugsa. En þessari æsku er engin
þörf á að bíða heimsstríðsins í þögulli skelfinu, heldur
getur hún hlakkað til hins hinzta dags. Því hættan er ekki
fólgin í því, hvort heimsstríðið á eftir að tortíma okkur
öllum, dauðann verðum við að sætta okkur við. En ef við
glötum hæfileikanum til að hugsa, verður lífð óbærilegt.
Því þegar allt kemur til alls, er erfiðara að sætta sig
við lífið en dauðann.
1. desember 1959-
Þorsteinn Gylfason. 35.árg.3.tbl.
Þegar ég las fréttapistil í 3.tölublaði 37. árgangs
Skólablaðsins, svohljóðandi, að rektor hefði gefið handbolt-
amönnum skólans nýjan grip að berjast um, var mér svo öllum
lokið, að ég mátti lengi ekki mæla sakir þeirrar forundrunar
og þess ljóta grunar, er greip mig. Og því varpa ég fram
þeirri spurningu, er hefur brennt tungu mína mikinn hluta
þess tírna, er ég hef setið bekki Menntaskólans í Reykjavík:
Segið mér vísu lærifeður, hvað er það3 sem íþróttahreyfingin
hefur til síns ágætis, svo mjög umfram aðra félagsstarfsemi
skólans? Ekki þar fyrir að Iþróttafélagið sé ekki hinn ágæt-
asti þáttur félagslífsins, en átti það ekki hinn ágætasta
verðlaunagrip fyrir?
Og sem þessar grillur flögruðu í hug mér inn, þá minnt-
ist ég atviks, sem í fyrra var haldið niðri af óskiljanlegum
ástæðum. Þáverandi stjórn Iþróttafélagsins, sem var sem nú
skipuð hinum ágætustu mönnum, hafði fengið frí fyrir heilan
hóp manna, sem átti að keppa fyrir skólans hönd á einhverju
móti úti í bæ. Ekki veit ég til þess5 að nokkur maður af
þeirri virðulegu samkundu, er situr kennarastofuna, hafi sagt
svo mikið sem eitt styggðaryrði, kann þó að vera, að einhver
hafi þurft að bæla niður gremju sína. En þegar þáverandi
Inspector scholae fór þess á leit við fyrrgreinda stofnun, að
nokkur skólaskáld fengju frí í tvo til þrjá tíma til að yrkja,
þá fékk hann ekki annað svar en margraddað vandlætingaöskur
og slógu sumir lærifeðra sér á lær og höfðu aldrei heyrt
annað eins, aðrir börðu brambalda, vanmáttugir til að and-
varpa slíkri svívirðu. Og málakennararnir, húmanistarnir
sjálfir? Hver voru viðbrögð þeirra? Eg veit ekki til að
nokkur þeirra hafi hugleitt það í alvöru, að það getur verið
ungum reiðmanni Pegasusar veganesti, sem endist lífið allt,
að fá í byrjun sinnar köllunar stuðning þeirra manna, er
hann metur sem menntaða og smekkvísa bókmenntaunnendur. Ættu
tungumálakennarar alveg sérstaklega að hugleiða slíkt, því
að það er trúa mín, að bókmenntir séu kærari flestum sem
textar heldur en hagskýrslur og áætlanir um gatna- og holræsa-
gerð.
EGMÓTMÆLI
Nú má vel vera, að einhverjum finnist það fulllangt
gengið að fara fram á verðlaun til handa skólaskáldum, sem
90$ nemenda telja hreina vitleysingja. Og vel má vera, að
snobbi og uppskafningshætti væri gert of hátt undir höfði
með slíku, en þá vil ég leyfa mér að benda á aðra hreyfingu,
sem einnig hefur orðið að feta sama stig og skólaskáldin og
laumast í húsasundum. A ég þar við okkar upprennandi vísinda-
menn, sem hafa sumir hverjir unnið til verðlauna (ekki þó á
vegum Menntaskólans í Reykjavík) fyrir framúrskarandi þekk-
ingu og smíði á tækjum, sem ég kann ekki einu sinni að nefna.
Hafa og sumir þeirra hlotið viðurkenning frá vísindastofnun-
um fyrir frábærlega gáfulegar ritsmíðar um sömu viðfangsefni,
en Menntaskólinn í Reykjavík hefur ekki veitt þeim nein tæki-
færi til að reyna getu sína> og eru þeir þó nemendur þar.
Kannski snúa málakennarar þessarar virðulegu stofnunar eftir
50-100 ár þessum sömu ritgerðum á þýzka eða rómverska tungu
og nota sem texta.
Eg er ekki með þessu að segja, að endilega eigi að verð-
launa allt það, sem nemendur þessa skóla gera, ekkert er fjær
mér en halda slíku fram. En úr því á annað borð er verið að
skipta sér af málum nemenda, hvers vegna þá alltaf Iþrótta-
fólagið og aftur Iþróttafélagið? Væri ekki vegur að reyna
heldur að styrkja ofurlítið söngmennt nemenda? Og fyrst á
íinnað borð er farið að minnast á slíkt, skyldi sú stofnun
vera til á þessu landi, þar sem söngmál eru í öðru en kalda-
koli og í þeirri virðulegu stofnun Menntaskólanum í Reykjavík?
Þegar ég settist í þriðja bekk þessa skóla hafði ég
áður verið í héraðsskóla úti á landi, skóla, sem ekki var sér-
stakur um neitt eða frábrugðinn öðrum gagnfræðaskólum. Get-
ur þó verið að söngkennsla hafi verið þar betri en víða
annars staðar, að minnsta kosti hef ég aldrei vitað aðra eins
breytingu og þá5 að koma frá rólegum sæmilegasta skólakór í
söngtíma í Menntaskólanum í Reykjavík.
Böðvar Guðmundsson. 37.árg.4*tbl•
(tmsir hafa æskt þess að fá í blaðinu þátt, þar sem rit-
stjóri láti í ljós álit sitt á þeim málum, sem ofarlega eru
á baugi. Ritnefnd hefur ákveðið að hafa þennan háttinn á í
vetur og birtist því hér sá fyrsti þessara þátta.)
I.
Fyrir allmörgum árum urðu um það deilur, hvaða efni
blaðið skyldi helzt birta. Héldu ýmsir því fram, að leggja
skyldi áherzlu á að birta það efni, er nemendur vildu lesa,
en aðrir töldu það ekki hægt, heldur yrði að gera sér að góðu
það, sem nemendur vildu skrifa. Þáverandi ritstjóri leysti
skarplega úr þessu í grein, sem hann skrifaði um störf rit-
nefndar. Komst hann svo að orði: "Ef hún birti það efni,
sem meirihluti nemenda sennilega vildi lesa, mundi það vera
(afsakið) hneykslissögur, níð og spott um nemendur og kennara.
Ef hún birti það, sem menn vilja helzt skrifa um, yrði blað-
ið sérprentun á stjórnmálagreinum blaðanna." Ritstjóri þessi
komst síðan að þeirri niðurstöðu, að ritnefnd ætti framar
öllu að birta það, sem hún teldi fræðandi og þroskandi. Ekki
veit ég hvernig þessum ummælum hans var tekið, þegar þau
birtijst, en nú mundu þau sennilega vekja andúð þeirra, sem
læsu, því að slíkar skoðanir þykja nú flestum hvimleiðar.
II.
A síðustu tímum hafa spakir menn, komið fram með þær
getgátur, að evrópsk menning sé komin að fótum fram og muni
brátt líða undir lok. Benda þeir á, að þróun menningarinnar
hafi risið í öldum með djúpum lægðum á milli. Megi greina
þau formerki, er jafnan boði slíkt menningarhrun. Fremstur
í flokki þessara manna er Oswald Spengler og verður ekki
neitað, að töluvert hefur hann til síns máls, þótt hann sé
kannski heldur svartsýnn. En greinilegt er, að hin gamla
evrópska hámenning (sem Spengler kennir við Faust) er nú í
töluverðri hættu. Þessi evrópska hámenning var byggð á
rústum næstu menningarbylgju á undan, hinni grísk-rómversku,
og hófst fyrst í Evrópulöndum þeim, er Rómverjar höfðu ráðið,
en breiddist svo víðar. Menningin náði geysilegari full-
komnun við hirðir aðalsherra á síðustu öldum, þótt raunvís-
indahyggjumenn nútímans finni þeim tímum allt til foráttu.
Má segja, að hvergi í heiminum hafi menningin risið jafn hátt
og í Evrópu, síðan grísk-rómversku menninguna leið. Gegnir
því furðu, hversu margir 'Evrópumenn hafa minnimáttarkennd
gagnvart Bandaríkjamönnum. Raunar ætti það að vera öfugt,
því að mestur hluti bandarískrar menningar er aðkeyptur, og
sú menning, sem þar er, kafnar næstum I auglýsingaskrumi því,
sem skrílmennskan er vafin. - Þegar nítjándu aldar mennirnir
afnámu forréttindi aðalsins, hafa þeir sjálfsagt vonað, að
með jafnari lífskjörum yrði auðveldara að greiða hinni aristo-
kratisku hámenningu veg meðal alls þorra manna. Því miður
fór þetta á annan veg. Jafnhliða því sem öll alþýða fékk
tækifæri til að kynnast æðri menningu, jókst áróðurinn fyrir
ómenningunni, og í stað þess að alþýða hæfist upp á æðra stig
dróst hástéttin niður og allt endaði í múgmennsku. Tvær
heimsstyrjaldir hafa ekki bætt úr skák og er nú ástandið 6-
fagurt. Fæstir hafa nokkra hugsjón, en þeir, sem einhverja
þykjast hafa, fá hana niðursoðna í dagblaðaformi frá at-
vinnuhugsurum. Æskan hefur hugann við það eitt að drekka í
botn lifsins bikar og stundar þvi sjoppustöður og rúntgöngur
á virkum kvöldum en Vetrargarðs- og sveitaböll um helgar. A
slíkum böllum aðhafast menn annað af tvennu, að drekka frá
sér ráð og rænu eða reyna að dansa. En þau hestalæti, sem
hér eru kölluð dans, eru þannig, að jafnvel halanegrum úr
svörtustu Afriku þætti slíkt misbjóða smekk sínum. - Þeir sem
eru skárri, leggja stund á sporteðjóti, og er sú iðja of
kunn til þess að eyða þurfi að henni orðum. Arangursríkir
sporteðjótar eru siðan tilbeðnir af heilum þjóðum og ættum
við Islendingar einn slíkan, stuðlaði það meira að frægð
Islands erlendis, en þótt við ættum hundrað Snorra og tíu
nóbelsverðlaunaskáld í ofanálag.
III.
Svona er ástandið meðal okkar í dag og er það ekki
glæsilegt. Allir skulu vera andlega miðlungar. Þetta meðal-
mennskuhoss er einkennandi fyrir nútímann. Ef einhver reynir
að hugsa og hefja sig upp yfir meðalmennskuna, er hann álit-
inn skrýtinn fugl og uppnefndur "spekingur" og er sú notkun
þess orðs brýðisgott dæmi um háðhvörf (á bls. 221 í málfræði
Halldórs Halldórssonar). Allir sjá, að á þessum tímum er
meiri þörf en nokkru sinni áður á vakandi og hugsandi mönnum.
Eina leiðin til slíks er sú, að kjarni æskunnar vaxi upp í
því umhverfi, að það dragi hann ekki niður, heldur hvetji
til dáða. Er ég þá aftur kominn að því, sem sagt var í upp-
hafi. Hver verður að reyna að hamla gegn þessari öfugþróun
eftir megni. Við megum ekki láta Menntaskólann verða gróðra-
stíu fyrir ómenninguna, og Skólablaðið má ekki fyllast inni-
haldslausu léttmeti. Það verður að stuðla að því, að hér
skapist andrúmsloft, sem örvi menn til alvarlegra þenkinga.
Þess vegna mun ég leitast við að vinna samkvæmt orðum rit-
stjórans, sem ég vitnaði í áðan, og takist mér það ekki, er
það ekki vegna þess að mig skort vilja, heldur hins, að mig
brestur afl til að hamla gegn tíðarandanum.
3 ó.árg.l.tbl. Einar Már Jánsson.
20