Fréttablaðið - 30.10.2021, Blaðsíða 98

MYNDLIST
Guðný Rósa Ingimarsdóttir:
opus – oups
Kjarvalsstaðir
Aðalsteinn Ingólfsson
Ég man hvað mér þótti Brussel, og
Belgía almennt, undarlegt menn­
ingarsamfélag þegar ég var þar
fyrst á ferð snemma á níunda ára­
tugnum. Með því fyrsta sem ég
skynjaði var innbyrðis ósamkomu­
lag íbúanna í þessu tiltölulega litla
landi. Héruð voru (og eru) ýmist
f rönsk umælandi / kaþólsk eða
f læmskumælandi/mótmælenda­
trúar, og í sjálfri höfuðborginni
voru hverfi jafn kirfilega aðgreind
og í Belfast, nánast ófær um að
vinna saman. Og nú hafa hverfi
múslima bæst í þennan suðu­
pott. Í einu hverfi gat að líta eins
konar minnismerki um belgíska
sundurlyndisfjandann, endanlega
ókláraða hraðbraut í lausu lofti;
þar höfðu annaðhvort kaþólikkar
eða mótmælendur neitað að sam­
þykkja áframhald hennar. Gestur
frá Íslandi hafði sterklega á til­
finningunni að hann væri staddur
í langvarandi samfélagslegri og
menningarlegri óvissu, þar sem öll
viðmið væru í lausu lofti.
Eitt var þó jákvætt við þennan
innbyrðis núning mótsagna og
óvissuþátta í landinu, nefnilega sú
frjóa listsköpun sem hann virtist
geta af sér. Á 19. og 20. öld er belg­
ísk myndlist óvenjuleg í evrópsku
samhengi. Myndlistarmennirnir
virðast aldrei sætta sig við það sem
við þeim blasir, heldur finni þeir
sífellt hjá sér hvöt til að brjóta það
til mergjar, skyggnast á bak við það,
grafa undan því eða af byggja það.
Raunar á þetta ekki einvörðugu við
belgíska myndlist á síðari tímum;
stundum gleymist að sjálfur Bosch
var Belgíumaður. Ekki að furða þótt
súrrealisminn hafi átt sér sterkt
bakland í Belgíu, sjá arfleifð þeirra
Delvaux, Magritte og Mesens. Það er
við hæfi að helsta listasafn Brussel
skuli vera byggt eins og sex hæða
strompur, ekki upp á við heldur
niður í jörðina.
Helsta f ramlag my ndlistar­
manna Belga til framsækinnar
myndlistar á þessari öld, allt frá
Magritte til Broodthaers og Ver­
crysse, er sennilega atlaga þeirra
að meingölluðu sambandi tungu­
máls, hluta og myndlistar. Við það
er eins og þetta þrennt brotni niður
í frumeiningar sínar og myndlistar­
væðist á eigin forsendum. Sérstak­
lega á þetta við um innviði tungu­
málsins, þar sem bæði ásýnd og
margræði orðanna öðlast ámóta
mikilvægi í myndlistarsamheng­
inu eins og form, litir og bygging.
Og pappírinn, hinn upprunalegi
vettvangur orðsins, tekur við af
striganum sem kjörlendi mynd­
listarmannsins.
Eitthvað er líka eitthvað annað
Hér er leitast við að draga upp
lýsingu á baksviði Guðnýjar Rósu
Ingimarsdóttur myndlistarmanns,
hverra verk eru nú til sýningar og
umfjöllunar að Kjarvalsstöðum
fram y f ir næstu áramót. Þótt
Guðný hafi verið hér oft á ferðinni á
liðnum árum, fer ekki á milli mála
að myndlistarmenningin í Belgíu,
þar sem hún hefur verið búsett frá
1994, hefur sett sterkara mark á
listsköpun hennar en f lest annað.
Og raunar er fátt sem tengir Guð­
nýju beinlínis við hérlendan sjón­
menntavettvang, nema ef nefna
skyldi saumaskapinn í verkum
hennar og ísmeygilega kaldhæðn­
ina, sem stöku sinnum brýst fram
í íslenskuskotum hennar.
Yfirbragð sýningarinnar á Kjar­
valsstöðum gefur okkur vísbendingu
um hvernig við eigum að nálgast
verk listakonunnar. Sýningarsalur­
inn er útlits eins og hvítmáluð og
dauðhreinsuð rannsóknarstofa, með
„gröf“, „greinargerðir“ og “áfanga­
skýrslur“ á veggjum allt um kring, og
„niðurstöður“ endanlega ólokinna
rannsókna í glerskápum (vitrines)
úti á miðju gólfi. Með því fyrsta sem
áhorfandinn tekur eftir er að þótt
þessar rannsóknir spanni heillangt
tímabil, er ekki neins konar „þróun“ í
venjulegum skilningi að finna í verk­
unum á sýningunni; nánast eins og
listakonan hafi stokkið alsköpuð úr
höfði Seifs, eins og gyðjan forðum
daga. Frá upphafi eru öll verk hennar
samtengd, hluti af sömu samfellunni,
sem liðast áfram í tímans rás,bæði
eins og síbreytileg. Eitthvað getur
alltaf snúist upp í eitthvað annað,
eins og er áréttað í manífesti Bretons
um súrrealíska myndlist frá 1924.
Nánast allt þetta rannsóknarferli
Guðnýjar á sér stað á eða í kringum
pappír af einhverju tagi: teiknipapp­
ír, kalkipappír, smjörpappír, pappa,
veggfóður, dagblaðapappír, rifrildi
úr tímaritum, umbúðapappír, post­
it nótur, jafnvel gömul sendibréf, efni
sem listakonan tínir upp af förnum
vegi eins og sannur „hirðingi“ (brico­
lagiste). Ekkert pappírssnifsi er svo
ómerkilegt að ekki megi tengja á
milli þess og annarra smámuna úr
nærumhverfi listakonunnar. Þótt
pappírinn sé vettvangurinn, er
hann einnig hluti af heildarmerk­
ingu verkanna. Listakonan leikur
sér með ýmsa eiginleika hans, til
dæmis þykkt, áferð og gegnsæi, þau
ummerki tímans sem hann ber með
sér, jafnvel fjarveru hans.
Í hlutverki græðarans
Pappírinn kallar á línuspil, eins
konar teikniferðalög án fyrirheits.
Línan, eitt helsta verkfæri Guð­
nýjar Rósu, er óendanlega þjál,
ýmist umlykjandi eða aðgreinandi,
ruglingsleg eða bjöguð, þaulskipu­
lega rúðustrikuð eða lífræn eins
og taugavefur mannsins. Og þessi
lína tekur stakkaskiptum, breytist
í þræði og yfirvegaðan saumaskap,
sem í sameiningu mynda orð –
textíll verður texti – og orðin veita
okkur innsýn í tilfinningalíf lista­
konunnar. Hún kveður hvergi fast
að, heldur hefur uppi hálfkveðnar
vísur á þremur tungumálum, opin­
berar okkur hik, óvissu og ákveðið
varnarleysi gagnvart umhverfi
sínu, býður okkur jafnvel að eiga
við sig orðastað, skrifa svör okkar
inn í tómar talbúbblur í mynd­
unum.
Rannsóknir Guðnýjar Rósu fara
fram á vettvangi sem er umfram
allt lífrænn. Þar vinnur hún innan
um form sem kalla upp í hugann
frumur, vefi, æxli, þarmaflóru, líf­
færi og líf heim plantna, lagfærir
það sem hefur „af lagast“, f lysjar
það sem vaxið hefur úr sér, ýmist
með skurðhnífi, blýanti, saumi,
heftara eða tippexi. Öðrum þræði
er hún því í hlutverki græðarans.
Og ef grannt er skoðað felur þetta
myndmál allt einnig í sér vísan í
makró­heiminn, himinvíddirnar
og útbrunnar stjörnur í ógnvekj­
andi tímaleysi.
Þótt stuttir textar Guðnýjar Rósu
séu iðulega á mörkum hins persónu­
lega, er erfitt að segja nákvæmlega
til um hvaða erindi hún á við okkur.
Kannski er hún fyrst og fremst að
bjóða okkur til þátttöku í yfirgengi­
lega frjóu sköpunarferli. Í vandaðri
sýningarskrá er vitnað í bandaríska
rithöfundinn Siri Hustvedt, sem
segir að vel heppnað listaverk virki
stefnumót verks og áhorfanda, og
að listaverkið spretti einungis fram
á svæðinu milli þeirra. Á sýningu
Guðnýjar er okkur boðið til stefnu­
móts sem við ættum ekki að láta
fram hjá okkur fara. n
Endurtekin óvissa
opus – oups er yfirlitssýning á verkum Guðnýjar Rósu undanfarinn aldarfjórðung. FRÉTTABLAÐIÐ/ERNIR
BÆKUR
Myrkrið milli
stjarnanna
Hildur Knútsdóttir
Útgefandi: JPV útgáfa
Fjöldi síðna: 191
Þorvaldur S. Helgason
Myrkrið milli stjarnanna er nýjasta
bók Hildar Knútsdóttur sem hefur
vakið mikla athygli fyrir ung­
mennabækur sínar, þar á meðal
þríleikinn Ljónið, Nornina og Skóg­
inn. Myrkrið milli stjarnanna er þó
alls engin barnabók heldur er um
að ræða hreinræktaða hrollvekju
af gamla skólanum. Titillinn vekur
hugrenningatengsl við kosmískan
hrylling í ætt við sögur H.P. Love­
craft en viðfangsefni bókarinnar
sver sig þó meira í ætt við sálrænan
hrylling og líkamshrylling (e. body
horror).
Sagan fjallar um Iðunni, unga
konu sem vak nar á hver jum
morgni dauðþreytt með óútskýrða
verki og sár á líkamanum. Þrátt
fyrir ítrekaðar læknisheimsóknir
og margreynd bjargráð frá vinum
og kollegum fæst engin lausn á
vanda hennar. Málið verður enn
dularfyllra þegar Iðunn kemst að
því með hjálp snjallúrsins síns að
hún gengur í svefni og endar alltaf
á sama staðnum úti á Granda. Inn í
söguna blandast svo óuppgerð áföll
úr fortíð sögumanns sem tengjast
eldri systur hennar, Ingunni, sem
lést fyrir mörgum árum.
Óáreiðanleiki sögumanns
Nóvellan, því hæpið væri að kalla
bókina skáldsögu, er gífurlega
spennandi og f læðir einkar vel.
Eins og f lestar hryllingssögur og
­myndir hefst hún nokkuð hvers­
dagslega en lesendur fer þó f ljótt
að gruna að ekki sé allt með felldu.
Það að sagan sé sögð í fyrstu per­
sónu eykur aðeins á spennuna. Les­
endur upplifa hryllinginn í gegnum
sjónarhorn Iðunnar sem reynir að
átta sig á ráðgátunni um sitt eigið
næturbrölt. Eftir því sem líkamlegu
og andlegu ástandi Iðunnar hrakar
verður hún þó sífellt óáreiðanlegri
sögumaður og neyðast lesendur til
að lesa á milli línanna og greina í
táknin sem rísa upp á yfirborðið
frá bældri undirmeðvitund sögu­
manns.
Líkamshryllingurinn skín sterk­
ast í gegn þegar sögumaður reynir
að átta sig á meiðslunum sem hún
vaknar með á hverjum morgni
og eru lýsingarnar af því sumar
hverjar mjög ónotalegar. Þá bland­
ast hann mjög vel við sálfræðilega
hryllinginn er Iðunn sekkur sífellt
dýpra ofan í eigin kvíða og hugar­
myrkur. Síendurteknar læknis­
heimsóknir sögumanns minna
á baráttu margra kvenna við að
fá viðunandi aðstoð heilbrigðis­
kerfisins og væri ef laust hægt að
finna marga áhugaverða vinkla
á sögunni út frá femínískri bók­
menntafræði.
Martraðarkenndar lýsingar
Þegar nálgast enda bókarinnar
verður sagan æ brota­ og martraðar­
kenndari. Lesendur sem vonast eftir
snyrtilega frágengnum málalokum
verða sennilega fyrir vonbrigðum
því sögulokin skilja ýmislegt eftir
ósvarað varðandi ráðgátuna. Það
dregur þó síður en svo úr áhrifa­
mætti bókarinnar, enda þarf ekki
að útskýra vel skrifaðan hrylling svo
hann smjúgi inn í beinin. Undirrit­
aður gleypti í sig síðustu tvo þriðju
bókarinnar í einni beit og lokaði
henni með djúpa ónotatilfinningu
í maganum.
Eini galli bókarinnar er raunar
hversu stutt hún er og hefði undir­
ritaður alveg verið til í að lesa meira
um baksögu Iðunnar og fjölskyldu­
harmleikinn sem er ýjað að en
aðeins útskýrður að litlu leyti, sem
og dularfullar athafnir sögumanns
í skjóli nætur. Þetta má þó vel vera
taktískt af hálfu höfundar enda
skilur það eftir fjölmargar spurn­
ingar í hugum lesenda sem fá rými
til að túlka endanlega niðurstöðu
ráðgátunnar í eigin huga. Það er
nefnilega ekki í orðum og mynd­
um sem raunverulegur hryllingur
verður til, heldur í okkar eigin
ímyndunarafli. n
NIÐURSTAÐA: Dularfull og
spennandi hryllingssaga sem
skilur eftir ónotatilfinningu.
Myrkur mannshugans
Nánast allt þetta rann-
sóknarferli Guðnýjar á
sér stað á eða í kring-
um pappír af einhverju
tagi.
Á sýningu Guðnýjar er okkur boðið
til stefnumóts, segir Aðalsteinn.
54 Menning 30. október 2021 LAUGARDAGURFRÉTTABLAÐIÐ