Morgunblaðið - 16.09.2021, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 16. SEPTEMBER 2021
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Í dag eru 29 ár
liðin frá hinum
„Svarta mið-
vikudegi“ 16. sept-
ember 1992 þegar
George Soros varð í
senn heimsfrægur
og ofboðslega ríkur
þegar hann kom
Englandsbanka á
kné og knúði til þess að fella
sterlingspundið.
Bretar höfðu þá um tveggja
ára skeið haldið uppi einhliða
fastgengi við þýska markið inn-
an evrópska myntsamstarfsins
(ERM), en áhlaup spákaup-
manna hafði staðið um hríð.
Englandsbanki hækkaði stýri-
vexti sína upp í 10% og seldi
ógrynni af gjaldeyri til þess að
verja pundið, en allt kom fyrir
ekki. Hinn 16. september var
gjaldeyrisforðinn uppurinn,
Bretar gáfust upp og þurftu að
draga sig út úr ERM við mikla
niðurlægingu. Englandsbanki
tapaði að minnsta kosti 600
milljörðum króna í einu vetfangi,
ríkisstjórn Íhaldsflokksins náði
sér aldrei á strik aftur og galt af-
hroð í næstu kosningum.
Á þeim tíma höfðu mörg Evr-
ópulönd bundið gjaldmiðla sína
við þýska markið í von um lága
vexti og lága verðbólgu líkt og
Þjóðverjar nutu. Það endaði
óhjákvæmilega með skelfingu,
því gjaldmiðillinn verður að vera
í takt við efnahagslíf og við-
skipti.
Bretar voru ekki einir um að
falla í þá freistni. Það gerðu Sví-
ar og Finnar einnig, en urðu líka
fyrir árás spákaupmanna og
neyddust til að slíta gengisteng-
ingunni og fella gengið haustið
1992. Hafði þó ekki lítið gengið á
og Svíar í örvæntingu hækkað
millibankavexti í 500%! Sömu
sorgarsögu er að segja af ámóta
tilraunum annars staðar, frá Te-
quila-kreppunni í Suður-
Ameríku 1994 til Asíukrepp-
unnar 1998.
Einhliða fastgengi á tímum
frjálsra fjármagnsflutninga er
einfaldlega skotheld uppskrift
að spákaupmennsku, gjaldeyris-
kreppu, bankakreppu og loks
efnahagskreppu. Þau víti þekkja
Íslendingar og verða að varast
þau.
Það er enda svo að Evrópu-
löndin hafa skipt sér í tvo hópa:
þau sem tóku upp evruna og hin
sem láta gjaldmiðilinn fljóta.
Finnar kusu evruna, en Svíar
flotgengi. Danir einir halda enn í
gamla fyrirkomulagið með geng-
isfestingu við evru, en eru að
vísu aðilar að ESB og Seðla-
banka Evrópu með samnings-
bundinn stuðning hans ef syrta
fer í álinn. Gengisfesting Dana
er því ekki einhliða, heldur reist
á samningum og sögulegum for-
sendum, sem engum öðrum
standa til boða, ekki innan ESB
og enn síður utan þess, líkt og
Íslandi.
Sérfræðingar í peninga-
málum, þar á meðal
í Seðlabanka Ís-
lands, hafa rétt-
mætar áhyggjur af
hugmyndum um að
taka upp geng-
isfestingu á ný, eins
og menn hafi öllu
gleymt og ekkert
lært.
Þar er þó ekki um að ræða for-
sögulega tíma. Ísland tók á lið-
inni öld upp einhliða gengis-
festingu við myntkörfu helstu
viðskiptaríkja, studda fjár-
magnshöftum, sem dugði bæri-
lega þar til fjármagnsviðskipti
við útlönd voru gefin frjáls árið
1994. Árið 2000 neyddist Seðla-
bankinn því til að verja fast-
gengið með gjaldeyrissölu og
vaxtahækkunum, en í upphafi
árs 2001 var ákaflega gengið á
gjaldeyrisforðann og stýrivextir
komnir í 11,5%. Þá loks var
gengisstefnunni breytt og krón-
an sett á flot; gengið féll og verð-
bólga fór í tæp 10%.
Meðal hagfræðinga er nú al-
mennt viðurkennt að lönd hafi í
raun aðeins tvo kosti í þessum
efnum: algera gengisfestu með
aðild að myntbandalagi eða fljót-
andi gengi.
Einhliða fastgengi er
peningastefna fortíðar, sem fel-
ur í sér að allur gjaldeyrisforði
þjóðarinnar er lagður að veði og
getur hæglega tapast til spá-
kaupmanna á einni nóttu. Sem
er alls ekki ólíklegt, vegna þess
að slíkur fjársjóður dregur að
sér athygli þeirra og ágirnd.
Fastgengisstefna myndi –
þvert á það sem boðberar henn-
ar segja – að öllum líkindum
hækka vexti, þar sem allt myndi
miðast við að verja gengið en
ekki hagsmuni heimila og fyrir-
tækja í landinu. Þá myndu Ís-
lendingar ekki lengur hafa
sveigjanleika til þess að bregð-
ast við áföllum í útflutningi líkt
og átti sér stað í nýliðinni
kórónukreppu, en rétt er að hafa
í huga að allar helstu útflutn-
ingsgreinar Íslands – sjávar-
útvegur, orkunýting og ferða-
þjónusta – eru háðar ytri
þáttum, sem við fáum engu um
ráðið. Við blasir að atvinnuleysi
hefði orðið miklu meira og út-
gjöld ríkissjóðs mun hærri, hefði
ekki verið unnt að beita pen-
ingastefnunni til sveiflujöfnunar
líkt og gert var með afgerandi og
farsælum hætti.
Allt frá því að fastgengis-
stefna Íslendinga hrundi fyrir 20
árum hefur verðbólgumarkmiði
verið fylgt, með miklu betri ár-
angri. Það miðast við hinar sér-
stöku aðstæður Íslendinga
hverju sinni, gæftir og gæfu.
Eftir allt sem á undan er gengið
og efnahagsuppbygginguna sem
er fram undan er því með ólík-
indum að fyrirfinnist íslenskir
stjórnmálanenn sem hafa það
helst til málanna að leggja að
kollvarpa peningastefnunni og
bjóða hættunni heim.
Einhliða fastgengi
er peningastefna
fortíðar, sem felur í
sér að allur gjaldeyr-
isforði þjóðarinnar
er lagður að veði}
Að bjóða hættunni heim
F
átækt er ekki náttúrulögmál. Það
að börn og fullorðnir búi við fá-
tækt á Íslandi er pólitísk ákvörð-
un en ójöfnuður leiðir til minni
hagsældar, það er staðreynd.
Skattkerfið er langbesta jöfnunartæki sem
við höfum. Með því er hægt að létta undir með
þeim tekjulægstu með meiri þátttöku þeirra
ríkustu í samneyslunni. Tvær nýjar skýrslur
Vörðu, rannsóknarstofnunar vinnumarkaðar-
ins, um kjör öryrkja og atvinnuleitenda sýna að
þessir þjóðfélagshópar hafa verið skildir eftir á
kjörtímabilinu. Svo virðist sem ráðherra ör-
yrkja og atvinnuleitenda, framsóknarmaðurinn
Ásmundur Einar Daðason, hafi hreinlega
gleymt að hann beri ábyrgð á málaflokkunum
og svo virðist sem fjölmiðlar hafi líka gleymt
ábyrgð hans enda ekkert heyrst til hans um
skýrslurnar á meðan ekki vantar fréttir af útdeilingu hans
á skattfé í aðdraganda kosninga. 71% fatlaðs fólks á erfitt
með að ná endum saman, 52% ekki hafa efni á fríi og 23%
ekki efni á staðgóðri máltíð. Þá hafa nærri 80% fatlaðra
einstaklinga neitað sér um heilbrigðisþjónustu! Í hópi at-
vinnuleitenda kom í ljós að nærri helmingur þeirra hefur
neitað sér um nauðsynlega heilbrigðisþjónustu.
Meðal öryrkja segist þriðjungur ekki geta greitt kostn-
að vegna skipulagðra tómstunda barna sinna og sama hlut-
fall segist ekki geta veitt börnum sínum næringarríkan
mat. Það að skapa börnum þær aðstæður að alast upp við
fátækt skaðar íslenskt samfélag til framtíðar. Það veit
barnamálaráðherrann en virðist ómeðvitaður
um að þarna hefði hann átt að bregðast við.
Það dugar ekki að afhenda fólki sem ekki getur
greitt fyrir mat eða heilbrigðisþjónustu tóm-
stundastyrki eins og Framsóknarflokkurinn
boðar. Sá hópur getur ekki lagt út fyrir dýrum
tómstundum fyrir börn sín og fengið hluta end-
urgreiddan eins og gert var við sérstaka tóm-
stundastyrki í kjölfar heimsfaraldurs. Það þarf
að gera betur og við í Samfylkingunni ætlum
að gera það.
Við ætlum að bæta kjör barnafjölskyldna
með alvöru norrænu barnabótakerfi. Við ætl-
um að hækka lífeyri og minnka skerðingar.
Þannig ætlum við strax að hækka frítekjumark
öryrkja vegna atvinnutekna, sem hefur staðið
óbreytt frá árinu 2010, úr 109 í 200 þúsund. Við
ætlum að minnka kjarabilið þannig að öryrkjar
nálgist að nýju lágmarkslaun í landinu en tekjubilið milli
lægstu launa og lífeyris hefur aldrei verið meira en í tíð
fráfarandi ríkisstjórnar. Við ætlum okkur að beita skatt-
kerfinu þannig að eignamesta 1% landsmanna greiði hærri
hlut af hreinum eignum sínum í samneysluna og ætlum að
sækja meiri fjármuni með hækkun veiðileyfagjalds. Já,
það er hægt að jafna kjörin í gegnum skattkerfið en til
þess þarf pólitískt hugrekki og vilja til að jafna kjör íbúa
landsins. Hvort tveggja höfum við í Samfylkingunni.
Helga Vala
Helgadóttir
Pistill
Við ætlum að jafna kjörin
Höfundur skipar 1. sæti á lista Samfylkingar í Reykjavík norður.
helgavala@althingi.is
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
SVIÐSLJÓS
Ómar Friðriksson
omfr@mbl.is
V
íða um land þurfa grunn-
skólabörn að fara daglega
langar leiðir með skólabíl-
um á milli heimila og skóla.
Á Suðurlandi eru skólaakstursleið-
irnar þær lengstu á landinu og heild-
araksturinn með börnin tæpir 1.200
kílómetrar á dag í landshlutanum,
þar af 131 km á malarvegi og yfir
fjölda einbreiðra brúa, skv. könnun
fyrir fáeinum árum. Á seinasta skóla-
ári hafði skólaaksturinn svo aukist í
þremur sveitarfélögum. Voru þá t.d.
eknir daglega 292 km til og frá skóla
með börn í Skaftárhreppi og í Flóa-
hreppi er heildarskólaaksturinn 244
km.
Þetta er meðal þess sem fram
kemur í nýrri skýrslu Byggðastofn-
unar fyrir samgöngu- og sveitar-
stjórnarráðuneytið um vinnu- og
skólasóknasvæði og almennings-
samgöngur á landsbyggðinni.
Mjög mismunandi er eftir lands-
hlutum og sveitarfélögum hve langt
börn þurfa að fara til að sækja grunn-
skóla en hvergi þarf hærra hlutfall
nemenda að sækja skóla í meira en 30
km fjarlægð frá heimili sínu en á
Norðurlandi vestra. Um 8,5% grunn-
skólabarna í landshlutanum er ekið
daglega meira en 60 km til og frá
skóla. Hið sama á við um 7% grunn-
skólabarna bæði á Vesturlandi og á
Vestfjörðum.
Yfir 49 einbreiðar brýr
Skólaakstursleiðir á Norður-
landi vestra eru með þeim lengstu á
landinu. „Samtals aka skólabílar
rúma 1.000 km aðra leið á degi hverj-
um, þar af eru tæpir 300 km á mal-
arvegi. Skólabílar fara auk þess yfir
49 einbreiðar brýr. Oft fara skólabílar
um lítið ekna vegi en gera verður þá
kröfu að áhersla sé lögð á vegi sem
um fara hópar skólabarna á degi
hverjum,“ segir í skýrslunni.
Á Vestfjörðum aka skólabílar
740 km fram og til baka á degi hverj-
um, að hluta til á malarvegum og fara
þarf yfir 14 einbreiðar brýr á leiðinni,
auk þess sem á sumum þessara vega
á Vestfjörðum er hætta á ofanflóðum
og grjóthruni.
Í skýrslunni er einnig fjallað um
vinnusóknarsvæði, hversu langan veg
margir íbúar þurfa að fara til að
sækja vinnu og um stöðu almennings-
samgangna í byggðarlögum um allt
land. Á Vesturlandi hefur vinnusókn
íbúa út fyrir heimabyggð verið tölu-
verð. Fyrir fáeinum árum kom fram
að fimm af hverjum tíu körlum sóttu
vinnu út fyrir sína heimabyggð og
tæplega þriðjungur kvenna. Á Norð-
urlandi vestra þurfa væntanlega
flestir að ferðast með einkabíl til
vinnu þar sem almennings-
samgöngur eru sagðar þjóna illa
þörfum íbúa við að ferðast þar á milli
þéttbýlisstaða. Á Norðurlandi eystra
sóttu 25% þeirra sem virkir eru á
vinnumarkaði vinnu út fyrir sína
heimabyggð og fram kemur að skóla-
nemendur á norðaustursvæðinu geta
ekki nýtt sér neinar almennings-
samgöngur til að sækja framhalds-
skóla á Tröllaskaga, á Laugum og á
Húsavík. Á Austurlandi hefur vinnu-
sókn íbúa í Fjarðabyggð og á Héraði
út fyrir heimabyggð verið töluverð og
átti það við um fjóra af hverjum tíu.
Um stöðuna á Suðurlandi segir
að þjónustuframboð hjá Strætó sé
minna í dag en það var 2016 til 2017.
Breyta þurfi gjaldskrám svo stefna
ríkisins í almenningssamgöngum nái
fram að ganga. „Þegar rætt er um
skólasókn í framhaldsskólana gleym-
ist að börn af Suðurlandi sækja fram-
haldsskóla á höfuðborgarsvæðinu og
börn af höfuðborgarsvæðinu geta í
stökum tilfellum sótt Fjölbrautaskóla
Suðurlands (hestabraut og íþrótta-
akademía).“
Ekið með skólabörn
hundruð kílómetra
Morgunblaðið/RAX
Vetrarakstur Mismunandi er eftir svæðum hve langt er í grunnskóla.
8,5% barna á Norðurlandi vestra fara daglega yfir 60 km til og frá skóla.
Staða almenningssamgangna á
Suðurnesjum er langt frá því að
vera góð. Það getur t.d. tekið
starfsmann sem býr í Sandgerði
og vinnur í Leifsstöð rúmar
þrjár klukkustundir að komast
til og frá vinnu með strætó þá
níu kílómbetra leið sem tekur
að öllu jöfnu átta mínútur að
aka aðra leið. Íbúi í Garði sem
vinnur í Grindavík á litla sem
enga möguleika á að nota al-
menningssamgöngur til og frá
vinnu. „Verð á almennings-
samgöngum er einnig veikleiki
en í dag kostar fyrir fjögurra
manna fjölskyldu, tvo fullorðna
og tvö börn tæpar 10.000 kr. að
fara fram og til baka milli
Reykjanesbæjar og Reykjavík-
ur,“ er haft eftir framkvæmda-
stjóra Samtaka sveitarfélaga á
Suðurnesjum í skýrslunni. Þá sé
hátt hlutfall íbúa af erlendum
uppruna á Suðurnesjum sem
þekki ekki annað en að nota al-
menningssamgöngur.
Kostar fjöl-
skyldu 10 þús.
ALMENNINGSSAMGÖNGUR