Morgunblaðið - 25.09.2021, Síða 32

32 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. SEPTEMBER 2021
V
ÍR ÓPEN er letrað á skilti yfir safni nokkru í 101. Við lestur
þess jesúa sig sumir sléttfrakkar, enda hefðbundnar reglur
um stafsetningu virtar að vettugi. Eða kannski blandað sam-
an; íslensk hljóðritun á enskum skilaboðum. Skiltið á sér
hins vegar þær skýringar að það hangir yfir Pönksafni Íslands, og ef
pönkurum er ekki í blóð borið að snúa reglum á hvolf, ja, þá hverjum?
Pönkskiltið kveikti hugrenningar um stafsetningarreglur almennt.
Bara að þær kallist reglur strýkur mörgum andhæris. Stafsetning-
arsamkomulag væri nær lagi. Og slíkt samkomulag hefur ýmsa virkni;
að setja ramma utan um skrifað mál, koma í veg fyrir misskilning –
ýmsir sjá fíla á flugi þegar fýlar fara hjá, mávar eru teknir í misgripum
fyrir mága – og fagurfræði stýrir líka miklu. Það sker beinlínis í augu
stafsetningarnjarða að sjá
brugðið út af vananum, líkt
og skrifblindir kunna marg-
ar og missárar sögur af.
Í grunnskóla voru réttrit-
unarstílar giska þrungnar
stundir. Maður hlustaði
gaumgæfilega á upplest-
urinn og gerði sitt besta til að virkja sjónminni, tilfinningu og orð-
sifjaskilning í leit að réttritun. Reglulega komu hreinar gildrur, þá
hvessti maður augun á kennarann og bað um endurtekningu, í von um
að hann gæfi eitthvað upp með svipbrigðum eða áherslum. En pók-
erfésið hélt.
Ég tók stafsetningarreglurnar raunar mjög hátíðlega, þær voru sem
heilagur kaleikur, en þurfti að endurskoða viðhorfið þegar Laxness
var lagður fyrir sem skyldulestur. „Eingin ísköld skynsemi gat stilt
hann leingur …“ Í ljós kom að vel mátti skilja texta Nóbelsskáldsins
þrátt fyrir frávik frá fáeinum reglum. Og þegar ég skrifaði sjálf óvart
æfintýri á prófi, og orðabókin bjargaði með því að staðfesta að bæði
ævintýri og æfintýri væru til, kom í ljós að mér leyfðust líka frávik þótt
ég væri enginn Nóbell.
Þegar ég hugsa um það hef ég komist upp með pínulitla sérvisku hér
og hvar. Ég er í bandalagi með góðum kollega um stemmningu með
tveimur m-um og einu n-i, þótt ýmsir stafsetji öðruvísi. Ég skrifa
könguló en ekki kónguló eða köngurló. Ég skrifa harmónikka, þótt
orðabækur gefi upp sjö varíanta …
Þrátt fyrir fínleg frávik er ég eðlisfræðilega á þeirri skoðun, vegna
innrætingar, að stafsetning þurfi að vera samræmd að mestu, svo við
séum öll „á sömu blaðsíðu“. Svipuhögg og skóggang má þó endilega
leggja af sem refsingar. Enda var fleira en pönkskilti sem kveikti þess-
ar hugrenningar. Lítil frétt í blaði upplýsti að með breytingu á vinnu-
lagsreglum mannanafnanefndar teljist tökunöfn nú gjaldgeng þótt þau
séu „rituð með hætti sem tíðkast í erlendu máli“. Rithátturinn þarf
ekki að hafa unnið sér hefð í íslensku og nýverið voru samþykkt eig-
innöfnin Sarah, Joseph og Charlie. Þetta er að ég hygg meiri breyting
en við gerum okkur grein fyrir. Sjónminnið þarf strax í endurmat. Það
þarf að uppfæra stílana.
Sarah opnar dyrnar
Tungutak
Sigurbjörg Þrastardóttir
sitronur@hotmail.com
Fljúgandi fíll „Ýmsir sjá fíla á flugi þegar fýlar fara hjá…“
S
tórviðburðir hafa áhrif á fjölmiðlun. Kosningar
eru viðburður af því tagi. Augljóst er að þær
hafa nú leitt til breytinga á miðlun stjórnmála-
frétta og kosningastefnu flokkanna. Sam-
félagsmiðlar skipta mun meira máli en til þessa, ekki
aðeins við miðlun ritaðs máls heldur einnig mynda og
hljóðs. Litlar sjónvarpsstöðvar eins og N4 og Hring-
braut vega þyngra en áður. Hlaðvörp, það er samtals-
þættir í hljóðstofu eða myndveri, ryðja sér æ meira til
rúms. Áhuga almennings á þessu efni er erfitt að meta.
Sé tekið mið af gífurlegri útbreiðslu hljóðbóka Storytel
hér – hún slær öll met – má ætla að hlaðvörp séu vin-
sæl.
Sjónvarps-kosningaþættir Morgunblaðsins, þættirnir
í Dagmálum, eru góð nýjung. Samtölin fara úr leiði-
gjörnu, pólitísku rétttrúnaðarfari gamalgrónu sjón-
varpsstöðvanna.
Einstaklingar, samtök þeirra, þar á meðal stjórn-
málaflokkarnir, líta til nýju upplýsingatækninnar sem
öflugs úrræðis til að boða skoðanir sínar. Sjálfstæðis-
flokkurinn heldur til dæmis úti hlaðvarpinu Hægri hlið-
in. Þar eru reglulega sendir út
þættir um stjórnmál með skoð-
unum sem falla undir heiti hlað-
varpsins. Það sýnir fjölbreyti-
leika við leiðir efnis af þessu tagi
að Hægri hliðina má nálgast á
Spotify, YouTube-rás Sjálfstæð-
isflokksins og Libsyn auk fleiri
staða í netheimum.
Boðleiðirnar sem þarna eru
nefndar geta allir nýtt sem áhuga
hafa. Tækifærin til að segja hug sinn opinberlega eru
orðin svo mörg að það er eitt helsta kappsmál stjórn-
lyndra stjórnmálaafla að fækka þeim. Þetta sást nýlega
í kosningabaráttunni í Rússlandi og blasir við í undir-
gefni stóru alheims-tæknirisanna þegar þeir laga sig að
ritskoðunarkröfum kínverska kommúnistaflokksins.
Á kjörtímabilinu sem nú er að ljúka hefur hvað eftir
annað verið deilt á alþingi um hvort og hvernig haga
beri færslu á skattfé almennings til annarra fjölmiðla
en Ríkisútvarpsins. Opinber fjárstuðningur til þess
raskar öllu jafnvægi á almennum fjölmiðlamarkaði og
er á skjön við þróun nýrra leiða við miðlun hvers kyns
efnis til almennings.
Þótt ekki sé rætt um þetta stórmál fyrir kosning-
arnar verður baráttan fyrir þær óhjákvæmilega til
þess, eins og áður er sagt, að beina athygli að áhrifa-
mætti einstakra miðla.
Lífleg tök stjórnenda í Dagmáls-þáttum sjónvarps
Morgunblaðsins leiða til skemmtilegri og efnisríkari
umræðna um stjórnmál en stöðluð framganga þeirra
sem stjórna sambærilegum þáttum annars staðar í
sjónvarpi. Þetta fellur að þeirri skoðun sem setur svip á
umræður um vinsældir fjölmiðla í nágrannalöndunum.
Borgaralegir sjónvarpsmenn sem nálgast viðfangsefnið
frá hægri eru sagðir höfða almennt betur til áhorfenda
en þeir sem hafa gamalgrónu stofnanasjónarmiðin.
Sósíalistaflokkur Íslands stendur dyggan vörð um
Ríkisútvarpið í stefnuskrá sinni. Hugmyndafræðingur
og frumkvöðull flokksins, Gunnar Smári Egilsson, álít-
ur þó að ,„krumla ríkisvaldsins með hótunum fjárveit-
ingavaldsins“ lami allan vilja starfsmanna Rík-
isútvarpsins „til að segja almenningi frá samfélaginu
eins og það er“. Þess vegna eigi að breyta Ríkisútvarp-
inu í „samvinnufélag starfsmanna“ sem starfi í umboði
„almenns félags landsmanna“ án tengsla við ríkisvaldið
og stjórnvöld. Ríkisútvarpið eigi að lifa sjálft af sjálf-
stæðum tekjustofni útvarpsgjalds, hér vanti „gott
þjóðarútvarp“.
Stefna Sósíalistaflokksins er skýrasti flokkslegi
stuðningurinn við ríkisútvarp fyrir kosningar að þessu
sinni. Stefna flokksins í þessu efni eins og öðrum stang-
ast þó á við þróunina sem orðið hefur í lýðræðisvæð-
ingu skoðanamyndunar í krafti upplýsingatækninnar.
Á kjörtímabilinu sem lýkur í
dag mistókst að ná sátt á alþingi
um fjölmiðlastefnu. Þetta mis-
tókst einnig á þingi vorið 2004 en
þá um sumarið lék allt á reiði-
skjálfi vegna fjölmiðlafrum-
varpsins svonefnda þegar auð-
ugir eigendur Fréttablaðsins
vörðu hagsmuni sína með kjafti
og klóm.
Hvað sem líður deilum á þingi
um hvernig fjölmiðlun skuli háttað í landinu eykur
tæknin tækifæri einstaklinga til að láta að sér kveða á
heimavelli og áhorf á alþjóðlegar streymisveitur eykst
hvað sem líður áskriftargjöldum. Boðað er að innan
skamms komi til sögunnar ný innlend streymisveita,
Uppkast, þar sem unnt verði að kaupa aðgang að list-
viðburðum, tónleikum, leiksýningum, listdansi, uppi-
standi eða öðrum sviðsviðburðum.
Þótt staða innlendra fjölmiðla sé of viðkvæm til að
ræða hana við kjósendur nú fyrir kosningar hverfur
vandi þeirra ekki. Hann verður enn til umræðu á næsta
kjörtímabili og tekur á sig nýjar myndir.
Ein af hættum samtímans er kennd við upplýsinga-
óreiðu. Það er að rafrænir miðlar séu notaðir til að ala
á ranghugmyndum eða afla stuðnings við sjónarmið
sem stangast á við almannaöryggi. Þjóðaröryggisráð
fól sérfræðingum á sínum vegum að rannsaka hættur
vegna upplýsingaóreiðu í tengslum við Covid-19-
faraldurinn.
Tæknin kallar á opinbera varðstöðu af þessu tagi
vegna upplýsingamiðlunar frekar en að haldið sé úti
ríkisfjölmiðli sem veikir grundvöll allra annarra fjöl-
miðla í landinu. Við blasir að þörfin fyrir ríkisrekinn
fjölmiðil minnkar jafnt og þétt. Á hinn bóginn vex þörf-
in fyrir vörn og stuðning gegn upplýsingaóreiðunni.
Öflugasti stuðningurinn felst í að auðvelda framleiðslu
á góðu efni, fréttum eða menningarefni, sem standi
þeim til boða sem fara inn á fjölbreyttu hlaðvörpin eða
streymisveiturnar.
Rafræna fjölmiðlabyltingin
Einstaklingar, samtök þeirra,
þar á meðal stjórnmálaflokk-
arnir, líta til nýju upplýsinga-
tækninnar sem öflugs úrræð-
is til að boða skoðanir sínar.
Björn Bjarnason
bjorn@bjorn.is
Vinstrið hefur víða sótt í sig veðr-
ið þrátt fyrir herfilegan ósigur í
sögulegum átökum tuttugustu aldar.
Hvað veldur?
Ein skýringin er, að ekki virðist
lengur til sameiginlegur óvinur, sem
sameinast megi gegn, eins og alræð-
isstefna nasista og kommúnista var.
Önnur skýringin tengist hinni
fyrstu. Sósíalisminn hafði hvarvetna
mistekist hrapallega, og smám sam-
an tóku vinstri flokkar upp svipaða
stefnu og sigurvegarar Kalda stríðs-
ins, Ronald Reagan og Margrét
Thatcher. Deilunni um einkarekstur
og ríkisrekstur lauk með sigri
hægrisins, sem var þá um leið svipt
sínu helsta baráttumáli.
Stundum hefur verið talað af lítils-
virðingu um átakastjórnmál. En þau
áttu sér rót í raunverulegum átök-
um, jafnt um ógnina frá alræð-
isríkjum og ágreining um skipan at-
vinnumála. Í stað þeirra hafa ekki
komið sáttastjórnmál, heldur merki-
miðastjórnmál (identity politics).
Mestu máli er talið skipta, að kjós-
endur finni til samkenndar með
valdsmönnum, en ekki að vald þeirra
takmarkist af föstum reglum, svo að
einstaklingarnir geti notið sín.
Á næstu áratugum eftir endalok
marxismans komu enn fremur í ljós
áhrifin af tvenns konar þróun, sem
átt hafði sér stað þegjandi og hljóða-
laust. Í fyrsta lagi hefur þeim snar-
fjölgað, sem háðir eru ríkinu um af-
komu sína, starfsfólki og
styrkþegum, svo að þeir mynda jafn-
vel víða meiri hluta kjósenda. Einka-
geirinn hefur vissulega þrifist vel, en
opinberi geirinn hefur vaxið hratt.
Í öðru lagi eru marxistarnir ekki
horfnir, þótt marxisminn sé dauður.
Þeir hafa aðeins skipt um merki-
miða. Í stað borgarastéttarinnar er
komið feðraveldi og í stað stéttabar-
áttu umhverfisvá. Nýmarxistar, sem
iðka gremjufræði (grievance stud-
ies), hafa náð undirtökum í skólum
og fjölmiðlum. Þeir hafa alið upp
nýja kynslóð, sem helst hugsar um
að semja óskalista, ekki skapa verð-
mæti.
.Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Er vinstrið að
sækja í sig veðrið?
Vallarbraut 6, 260 Reykjanesbæ
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is
3ja herbergja íbúð á annari hæð í húsi fyrir fyrir 55 ára og eldri í
Njarðvík Reykjanesbæ, í göngufæri við þjónustumiðstöð Nesvalla.
Töluvert endurnýjuð eign á eftirsóttum stað
Jóhannes Ellertsson
Löggiltur fasteignasali – s. 864 9677
Júlíus M Steinþórsson
Löggiltur fasteignasali – s. 899 0555
Verð 37.500.000 Birt stærð eignar er 81,8m2