Morgunblaðið - 05.11.2021, Blaðsíða 29

MENNING 29
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 5. NÓVEMBER 2021
Nánari upplýsingar um sýningartíma á sambio.is
TRYGGÐU ÞÉR
MIÐA INNÁ
NÝJASTA MARVEL STÓRMYNDIN
ER KOMIN Í BÍÓ
GEMMA
CHAN
RICHARD
MADDEN
KUMAIL
NANJIANI
LIA
McHUGH
BRIAN TYREE
HENRY
LAUREN
RIDLOFF
BARRY
KEOGHAN
DON
LEE
WITH KIT
HARINGTON
WITH SALMA
HAYEK
AND ANGELINA
JOLIE
O B S E R V E R E N T E R TA I N M E N T
H
ér er um að ræða fræðirit
um valdakerfi og þróun
þeirra með elítukenn-
ingar að leiðarljósi. Í
inngangi segir höfundurinn, Gunnar
Helgi Kristinsson, prófessor í
stjórnmálafræði við Háskóla Ís-
lands:
„Viðfangsefni þessa rits er annars
vegar að kortleggja meginútlínur ís-
lenska valdakerfisins og hins vegar
að leita skýringa á því hvað hefur
ráðið þróun þess frá einum tíma til
annars. Markmiðið er að leita að
megineinkennum
og líklegum skýr-
ingum frekar en
að prófa skýrt
formaðar kenn-
ingar. Það helg-
ast af því að
hvorki gögnin né
staða rannsókna
á sviðinu leyfa
formlegri nálgun.
Verkefnið af-
markast við tímabilið frá lokum
nítjándu aldar til dagsins í dag.“ (16)
Eins og þessi hógværa lýsing á
verkinu gefur til kynna ber að líta á
það sem vörðu á ferð sem ekki er
lokið, enn hefur ekki verið fullrann-
sakað hvar valdið liggur í íslensku
samfélagi. Bókin snýst um eitt
helsta viðfangsefni stjórnmálafræði-
manna, leitina að valdinu.
Inngangurinn ber heitið: Elítur
og samfélag og síðan koma kafl-
arnir: Íslenskar elíturannsóknir;
Stjórnkerfiselítur; Efnahagselítur;
Menntaelítur og loks: Niðurstöður
og umræða. Megintextanum fylgir
heimildaskrá en ekki nafnaskrá.
Efnisyfirlit hefði mátt vera ítarlega
til að auðvelda skoðun á einstökum
efnisþáttum.
Upphafssetningar bókarinnar
eru: „Á öld popúlismans eru elítur
hinn nýi óvinur alþýðunnar. Elítum
er lýst sem þröngum hópum fólks
sem í pólitískum skúmaskotum
bruggar almenningi launráð. Elítu-
væðing og spilling eru lagðar að
jöfnu en fórnarlambið er hinn hrein-
lyndi og óspillti almenningur.“ (9)
Í nútímamálsorðabók Árnastofn-
unar segir um orðið elítu „hópur
sem nýtur forréttinda í krafti hæfi-
leika sinna, valda eða auðs“.
Það er í takt við tíðarandann að
snúa gamalgrónum skýringum á
haus og gera lítið úr mönnum með
því að segja þá tilheyra hinni eða
þessari elítunni. Engir skuli halda
að þeir séu meiri eða betri en aðrir
þótt þeir teljist til elítu.
Við lestur bókar Gunnars Helga
blasir þó við að elítur eru drif-
kraftur hver á sínu sviði. Einmitt
þess vegna er verðugt rannsókn-
arefni að skoða þessa hópa. Það er
hluti elítukeppni að tala niður til
annarra eða lýsa áhrifum þeirra og
ítökum sem óeðlilegum. Í því felst
raunar elítismi að mynda valdapól í
andstöðu við viðteknar elítur.
Fræðilegi þáttur bókarinnar
bregður ljósi á kenningar og rann-
sóknir. Hann er venjulegum lesend-
um að nokkru framandi en þegar
höfundur tekur til við að kryfja ís-
lenskt samfélag ættu flestir að
standa nálægt viðfangsefninu og
hafa á því skoðun.
Rannsóknaraðferðir fræðimanns-
ins leiða meðal annars til samtala
við ónafngreinda einstaklinga úr
elítum. Textinn ber með sér að vera
endurbirtur hrár. Betur hefði farið á
að vinna textann án þess að hrófla
við skoðun viðmælandans.
Höfundur stillir „fyrirgreiðslu-
pólitík“ og „fagþróun“ upp sem and-
stæðum. Með því fyrra er vísað til
beinna afskipta stjórnmálamanna
og hið síðara vísar til þess að svo-
nefnd fagmennska nái undirtök-
unum.
Þróun í þessa átt verður vegna
áhrifa og ákvarðana stjórnmála-
manna. Breytingar urðu miklar hér
á tíunda áratugnum eftir að Davíð
Oddsson varð forsætisráðherra: að-
ildin að EES 1. janúar 1994, gildis-
taka stjórnsýslulaga 1. janúar 1994
og upplýsingalaga árið 1996. Þarna
urðu þáttaskil í stjórnarháttum. Að-
hald almennings að stjórnkerfinu
jókst. Kröfur til elíta gjörbreyttust.
Efnistök í bókinni taka verulegt
mið af gömlum tíma. Grundvallar-
breyting varð til dæmis á háskóla-
starfsemi á tíunda áratugnum þegar
„einokun“ Háskóla Íslands (HÍ) var
afnumin. Höfundur gerir háskóla-
byltingunni í raun engin skil. Hefði
verið fróðlegt að sjá greiningu hans
á viðbrögðum elítunnar innan HÍ
við henni.
Í niðurstöðukafla bókarinnar seg-
ir höfundur að á 21. öldinni hafi
stjórnmálaelítan glatað ítökum og
tengsl hennar við elítur viðskiptalífs
og hagsmunasamtaka séu veikari en
áður. Þá hafi stjórnmálaelítan misst
ítök í fjölmiðlum og hún gegni
„mjög litlu hlutverki“ í fræða- og
listaheiminum. Mikilvægustu tengsl
íslenskra elíta séu nú „fagleg“. Hér
ríki „margræði fagmennskunnar“
þó njóti sjávarútvegurinn enn
„sterkrar áhrifastöðu og elítur við-
skiptalífsins keppa um yfirráð í fjöl-
miðlum“. (s. 166)
Miðað við fyrri ítök sjávarútvegs í
íslensku samfélagi gefur alranga
mynd að láta eins og útgerðarmenn
deili nú hér og drottni. Þeir kjósa
örugglega ekkert frekar en að
starfa með margræði fagmennsk-
unnar að leiðarljósi í nútímalegu,
opinberu kerfi fiskveiðistjórnunar.
Á að flokka baráttuna gegn
kvótakerfinu eða fyrir „nýju
stjórnarskránni“ sem popúlisma
gegn elítum? Eða eru þetta inn-
byrðis elítu-átök? Sjálfstæðisflokk-
urinn skapar sér sérstöðu með
breiðum og fjölmennum próf-
kjörum. Ráða þar elítur í stað al-
mennra kjósenda í öðrum flokkum?
Bókin vekur spurningar af þessu
tagi og einnig hvort krafan um „fag-
mennsku“ leiði til tæknikratisma.
Stjórnarhátta sem fest hafa rætur í
stjórnkerfi Evrópusambandsins og
valda sífellt meiri spennu innan
þess.
Rannsóknir að baki bókinni Elít-
ur og valdakerfi á Íslandi snúast eðli
málsins samkvæmt um liðinn tíma.
Valdið kann að leynast annars stað-
ar nú en þá. Leit stjórnmálafræð-
inga að valdinu er eilíf.
Morgunblaðið/Kristinn
Valdakerfi „Bókin snýst um eitt helsta viðfangsefni stjórnmálafræðimanna,
leitina að valdinu,“ skrifar rýnir um bók Gunnars Helga Kristinssonar, og að
rannsóknir að baki bókinni „snúast eðli málsins samkvæmt um liðinn tíma“.
Sjórnmálafræði
Elítur og valdakerfi á Íslandi
bbbmn
Eftir Gunnar Helga Kristinsson.
Háskólaútgáfan, Reykjavík 2021.
Kilja, 182 bls.
BJÖRN
BJARNASON
BÆKUR
Leitin eilífa að valdinu
Hin alþjóðlega IceCon-bókmennta-
hátíð, þar sem fantasíur, vísinda-
skáldsögur og hrollvekjur eru í há-
vegum hafðar, verður haldin í
þriðja sinn í dag og næstu daga, 5.
til 7. nóvember, í Veröld, húsi Vig-
dísar. IceCon gefur aðdáendum
furðusagna hér á landi tækifæri til
að spjalla við rithöfunda og gesti.
Heiðursgestir hátíðarinnar nú
eru margverðlaunaðir rithöfundar,
Mary Robinette Kowal og Ted Chi-
ang, sem hafa bæði hlotið Hugo- og
Nebula-bókmenntaverðlaunin, og
Hildur Knútsdóttir hefur hlotið
Íslensku bókmenntaverðlaunin.
Meðal annarra höfunda sem taka
þátt eru Alexander Dan, Emil
Hjörvar Petersen, Giti Chandra,
Yrsa Sigurðardóttir og Þórey
Mjallhvít. Dagskrána má sjá á síð-
unni icecon-reykjavik.is.
Verðlaunuð Hildur Knútsdóttir.
IceCon-hátíðin
haldin í þriðja sinn
Hin virta list-
kaupstefna
Frieze í London
opnaði í liðnum
mánuði salar-
kynni að Cork
Street númer 9
þar sem mörgum
virtustu gallerí-
um samtímans er
boðið að setja
upp sýningar á
völdum listamönnum. i8 galleríið
opnar sýningu þar í dag, á verkum
þriggja listamanna sem galleríið
hefur unnið með, þeim Rögnu Ró-
bertsdóttur og B. Ingrid Olson, auk
verka úr dánarbúi Birgis Andrés-
sonar. Sýningin stendur til 20. nóv-
ember.
i8 sýnir hjá Frieze
í Cork-stræti
Ragna
Róbertsdóttir