Fréttablaðið - 01.04.2022, Blaðsíða 34

Áður töldu menn að
ísöldin hefði verið sam-
felldur fimbulvetur í um
þrjár milljónir ára, en
Helgi sýndi fram á að
landið hefði orðið nánast
íslaust öðru hvoru á því
tímabili.
Til að birta andláts-, útfarar- eða
þakkartilkynningar í Fréttablaðinu þarf að senda
tölvupóst á timamot@frettabladid.is
eða hringja í síma 550 5055 .
150 ár eru liðin frá fæðingu jarð-
vísindamannsins Helga Pjeturss.
arnartomas@frettabladid.is
Sýningin Fræknustu sporin var opnuð
í Þjóðarbókhlöðunni í gær í tilefni þess
að liðin voru 150 ár frá fæðingardegi
Helga Pjeturss. Á sýningunni er hægt að
kynnast ævi og störfum raunvísinda-
mannsins sem var um margt á undan
sinni samtíð.
„Það er líklega farið að fenna yfir nafn
hans eins og eflaust margra sem fæddir
eru á nítjándu öldinni,“ segir Þorsteinn
Þorsteinsson jöklafræðingur sem er
höfundur sýningarinnar. „Nú eru 150 ár
liðin frá fæðingu hans og er því eðlilegt
að minnast hans á þessum tímamótum.
Helgi var einn af brautryðjendum raun-
vísinda á Íslandi.“
Helgi fæddist 1872 og gekk í Lærða
skólann og nam síðar jarðfræði og skyld
fræði við Kaupmannahafnarháskóla.
Hann sneri heim til Íslands 1898 og tók
til við rannsóknir hér á landi. Í fyrstu
byggði hann á eldri rannsóknum Þor-
valds Thoroddsen en opnaði fljótt með
rannsóknum sínum nýjan skilning á
jarðsögu landsins.
„Það má segja að Helgi hafi skilað
mjög merkilegu starfi sem jarðfræðingur
á tiltölulega stuttri starfsævi,“ segir Þor-
steinn en jarðfræðirannsóknir Helga
stóðu yfir um tæplega fimmtán ára
skeið. „Margar af aðalniðurstöðum hans
standa enn í meginatriðum og hlutu
alþjóðlega viðurkenningu á sínum tíma.“
Helgi var einn af fyrstu jarðfræðingum
almennt til að benda á jarðmyndanir
sem greinilega sýna að hlýskeið hafi
orðið á ísöldinni. „Áður töldu menn að
ísöldin hefði verið samfelldur fimbul-
vetur í um þrjár milljónir ára, en Helgi
sýndi fram á að landið hefði orðið nán-
ast íslaust öðru hvoru á því tímabili,“
útskýrir Þorsteinn.
Forn-Grikkir og líf á öðrum hnöttum
Eftir 1910 sneri Helgi sér að öðrum
efnum, meðal annars heimspeki og
rannsóknum á eðli svefns og drauma.
„Frá því að hann var ungur maður hafði
hann mikinn áhuga á því að skilja hinn
mikla heim sem jörðin er hluti af,“ segir
Þorsteinn. „Hann hafði áhuga á sögu lífs-
ins á jörðinni, upptökum mannkynsins
og líka hinu stóra samhengi varðandi
tilveru mannkynsins á þessum hnetti
sem er á braut um ósköp venjulega sól-
stjörnu, hvort það sé undarleg tilviljun
eða hvort meira geti búið þar að baki.
Helgi settist við og las mikið, þar á
meðal rit forn-grískra heimspekinga og
heimspekinga og vísindamanna síðari
tíma.
„Hann er mjög vel að sér um alla
almenna þekkingu á heiminum, jörð-
inni og slíku, enda lagði hann fram
merkilegan skerf þar sjálfur,“ segir Þor-
steinn. „Hann setti svo fram eigin kenn-
ingar sem varða uppruna og eðli lífsins,
ekki aðeins á jörðinni heldur í öllum
alheimi.“
Um 1920 var Helgi farinn að rita um
vitsmunaverur í öðrum sólkerfum og að
það væri mikilvægt fyrir okkur jarðar-
búa að komast í samband við þær verur.
Mikilvægur þáttur í hugsun Helga
er kenning hans um að draumar séu
komnir til við fjarskynjun, það er að
hinn sofandi maður tengist heila og
hugsun vakandi manns og sjái með
hans augum. Af slíku sambandi sé
draumlífið sprottið og sambandið geti
jafnvel náð sólkerfa á milli.
Þorsteinn bendir á að á þeim tíma
hafi venjulega verið talað um líf á
öðrum hnöttum sem mannlíf, sem
hefði þróast með svipuðum hætti og hér
á jörð. Margt er merkilegt í ritum Helga
um þessi efni, til dæmis má benda á
að hann notar hugtakið „stjörnulíf-
fræði“ (e. astro biology) í ritum sínum
löngu áður en það orð komst í almenna
notkun í vísindasamfélaginu. Í dag er
NASA með heila stofnun tengda þeim
fræðum.
Ýmislegt í kenningum Helga stendur
nærri vísindum nútímans; til dæmis
gerir hann ráð fyrir því að það sé regla
fremur en undantekning að hnettir
fylgi sólstjörnum. Nýjustu niðurstöður
stjörnufræðinga staðfesta að svo sé.“
Sýningin stendur yfir til 22. ágúst. n
Fjölhæfur brautryðjandi á
sviði alþjóðlegra raunvísinda
Helgi hafði brennandi áhuga á jörðinni
sem og öðrum hnöttum.
Helgi nam jarðvísindi við Kaupmanna-
hafnarháskóla.
Jökulurð í móbergi í Hellisholtsási í Hrunamannahreppi. Urðin liggur ofan á grágrýtislagi og á efra borði þess fann Helgi jökul-
rispur. Þarna voru því fundin ótvíræð ummerki jökuls ofan á lagi, sem myndað var á hlýskeiði. MYND/AÐSEND
1855 Íslendingum er leyfð frjáls verslun við þegna allra
þjóða.
1873 Hilmar Finsen er skipaður fyrsti landshöfðingi Ís-
lands.
1896 Ullarvinnsla hefst hjá Álafossi.
1936 Alþýðutryggingalög taka gildi.
1955 Aprílgabb birtist í Tímanum um væntanlegan fund
æðstu ráðamanna heims í Reykjavík.
1970 Richard Nixon bannar sígarettuauglýsingar í sjón-
varpi.
1976 Tölvufyrirtækið Apple er stofnað.
1981 Íslenska hljómsveitin Grýlurnar er stofnuð.
1998 Vefmiðillinn Vísir verður til.
2003 Íslenska kvikmyndin Fyrsti apríll er frumsýnd.
Merkisatburðir
Ástkær faðir okkar,
tengdafaðir, afi og langafi,
Einar Þ. Hjaltalín Árnason
Dvalarheimilinu Hlíð, Akureyri,
lést mánudaginn 28. mars. Útför hans
mun fara fram í kyrrþey að ósk hins látna.
Sérstakar þakkir fær starfsfólkið á Eini- og
Grenihlíð fyrir hlýja og góða umönnun.
Ásgerður Ingibjörg Jónsdóttir Kjartan Hauksson
Jóhanna Rósa Jónsdóttir Ríkarður Guðjónsson
Þórlaug Einarsdóttir
Jón Stefán Hjaltalín Einarsson Lorena N. Hjaltalín Zamfir
afa- og langafabörn.
Elskuleg amma og frænka okkar,
Oddný Sigríður Guðnadóttir
Odda
frá Kirkjulækjarkoti í Fljótshlíð,
andaðist á Skjóli þann 28. mars
síðastliðinn. Útförin fer fram í
Fíladelfíukirkjunni í Reykjavík,
miðvikudaginn 6. apríl kl. 11.
Fyrir hönd nánustu aðstandenda,
Ágúst Sigurður Björgvinsson
Ástkær móðir mín,
amma og systir okkar,
Gerður Berndsen
sem lést laugardaginn 26. mars,
verður jarðsungin frá Háteigskirkju
mánudaginn 4. apríl kl. 15.00.
Ragnheiður M. Kristjónsdóttir
Andri Pétur Magnússon
Þrúður Pálsdóttir
Margrét Berndsen
Sólveig Berndsen
Jóhanna Sigríður Berndsen
Innilegar þakkir fyrir samúð og hlýhug
við andlát og útför okkar ástkæru
Charlottu Vilborgar
Halldórsdóttur
Sérstakar þakkir til starfsfólks á
dvalarheimilinu Ási fyrir góða umönnun.
Fyrir hönd aðstandenda,
Hilmar Halldórsson
Helga Baldursdóttir
TÍMAMÓT FRÉTTABLAÐIÐ 1. apríl 2022 FÖSTUDAGUR